Sąd Najwyższy w Polsce coraz częściej odmawia rozpatrzenia skarg kasacyjnych banków dotyczących unieważnienia zapisów w umowach kredytów frankowych. Sędziowie podkreślają, że orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) w tej kwestii są jasne: jeśli sąd stwierdzi, że klauzula umowna lub jej część jest abuzywna, a nie ma możliwości dalszego wykonywania umowy, nieważność powinna być orzeczona co do zasady.
W jednej z niedawnych spraw bank zgłosił pięć zagadnień prawnych dotyczących umowy kredytu, klauzul przeliczeniowych w walucie obcej oraz unieważniania umowy i wykreślania z niej zapisów niedozwolonych. Sędzia sprawozdawca stwierdził jednak, że kwestie te zostały już wyczerpująco wyjaśnione w orzecznictwie Sądu Najwyższego i TSUE, a obecnie nie wymagają dalszej analizy.
TSUE w swoim wyroku z 29 kwietnia 2021 r. podkreślił, że przepisy dyrektywy 93/13 nie pozwalają sądowi krajowemu usunąć jedynie nieuczciwego elementu warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, jeśli takie usunięcie prowadziłoby do zmiany treści tego warunku poprzez zmianę jego istoty. Ten sam pogląd TSUE powtórzył również w innym wyroku, wskazując, że sąd krajowy może stwierdzić nieuczciwy charakter tylko niektórych elementów warunku umowy, pod warunkiem że nie wpłynie to na jego istotę. Ostateczna weryfikacja należy do sądu odsyłającego.
Trybunał Unii Europejskiej wyznacza zasadę, zgodnie z którą w przypadku stwierdzenia abuzywności klauzuli umownej lub jej części, gdy nie ma możliwości dalszego wykonywania umowy, nieważność powinna być orzeczona co do zasady. Decyzja o tym, czy umowa może być dalej wykonywana po usunięciu niedozwolonych postanowień, zależy od sądu rozpoznającego sprawę i konkretnej umowy zawartej przez strony.
Kwestia waluty, w której wyrażone jest główne świadczenie, nie ma charakteru prawno-systemowego, lecz dotyczy ustaleń konkretnej sprawy, określanych po analizie postanowień umownych. Sądy oceniają również, czy umowa kredytu różnymi sposobami uwzględnia mechanizm przeliczania świadczeń kredytobiorcy i kredytodawcy, wyrażonych pierwotnie w walucie polskiej lub obcej, oraz czy umożliwia ich spełnienie w drugiej z wymienionych walut.
Abuzywność klauzuli umownej stwierdzana jest, gdy postanowienie nie zostało indywidualnie uzgodnione, jest sprzeczne z dobrymi obyczajami, a także rażąco narusza interesy konsumenta. W przypadku stwierdzenia abuzywności klauzuli indeksacyjnej dla ważności całej umowy kredytowej, należy dać prymat woli konsumenta, aby nie doprowadzić do jego nieuzasadnionego pokrzywdzenia.
Trybunał Sprawiedliwości UE orzekł, że skutki dla sytuacji konsumenta wynikające z unieważnienia całości umowy należy oceniać w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu, a decydująca jest wola wyrażona przez konsumenta. W przypadku stwierdzenia, że zapis umowy jest niedozwolony i gdy nie ma możliwości dalszego wykonywania umowy, nieważność powinna być orzeczona co do zasady. Wyjątek zachodzi, gdyby orzeczenie nieważności doprowadziło do pokrzywdzenia samego konsumenta. Aby zastosować ten wyjątek, sąd musiałby dojść do przekonania, że orzeczenie nieważności umowy w całości będzie prowadzić do pokrzywdzenia konsumenta, a konsument musiałby tę opinię podzielać.
Sąd Najwyższy zwraca uwagę, że abuzywność klauzul umownych oceniana jest na chwilę zawarcia umowy, niezależnie od późniejszych okoliczności. Jeśli umowa zawarta pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą zawiera klauzule uznane za abuzywne, działania sądu mają na celu wprowadzenie sankcji oraz zniechęcenie przedsiębiorców do zawierania nieuczciwych umów z konsumentami.
Osądzanie klauzul abuzywnych nie miałoby skutku zniechęcającego, gdyby sąd mógł uzupełnić umowę wprowadzając uczciwe warunki. Wtedy przedsiębiorca nie ryzykowałby nic, narzucając nieuczciwe postanowienia, licząc na to, że sąd wprowadzi uczciwe warunki, które powinien zaproponować od początku.
Definicja oddania środków do dyspozycji kredytobiorcy została już wyjaśniona w orzecznictwie, gdzie podkreślono, że wykonanie umowy nie wymaga, aby kredytobiorca rzeczywiście podjął udostępnione mu środki – wystarczy, że zostaną mu one oddane do dyspozycji, za co bankowi należy się wynagrodzenie.
Sąd Najwyższy zaznacza, że przesłanką stwierdzenia nieważności całej umowy po usunięciu klauzuli abuzywnej nie jest charakter świadczenia, lecz to, czy umowę można dalej wykonywać bez niedozwolonego postanowienia.
