Zaskakujący wzrost eksportu pierwiastków ziem rzadkich z Chin – kryzys trwa nadal

Chińskie dane celne z maja 2025 roku ujawniły zaskakujący wzrost eksportu pierwiastków ziem rzadkich o 23 procent w porównaniu z poprzednim miesiącem, osiągając poziom 5 865 ton – najwyższy wynik od roku. Mimo tej poprawy globalny kryzys dostępności strategicznych surowców trwa nadal, a największe koncerny motoryzacyjne wciąż borykają się z problemami w łańcuchach dostaw. Chiny, kontrolując 70 procent światowej produkcji i 90 procent przetwórstwa ziem rzadkich, wykorzystują dominację w tym sektorze jako narzędzie negocjacji geopolitycznych, pozostawiając międzynarodowy przemysł w niepewności co do przyszłych dostaw.

Hegemon rynku pierwiastków ziem rzadkich – skala chińskiej dominacji

Chiny utrzymują niekwestionowaną pozycję lidera na globalnym rynku pierwiastków ziem rzadkich, kontrolując 70 procent światowej produkcji i aż 90 procent procesów przetwórczych tych strategicznych minerałów. W 2024 roku chińska produkcja osiągnęła poziom 27 tysięcy ton, co stanowiło 69,23 procent całkowitej produkcji globalnej. Dla porównania Stany Zjednoczone wyprodukowały jedynie 45 tysięcy ton tlenków pierwiastków ziem rzadkich, co pokazuje ogromną dysproporcję w możliwościach produkcyjnych.

Dominacja Chin wynika nie tylko z zasobów naturalnych – kraj posiada 44 miliony ton udokumentowanych rezerw, stanowiących 49 procent światowych zapasów – ale przede wszystkim z rozwiniętej infrastruktury przetwórczej. Przez dziesięciolecia Pekin inwestował w technologie separacji i oczyszczania, budując kompleksowy łańcuch wartości od wydobycia po wytwarzanie gotowych komponentów. Ta przewaga technologiczna sprawia, że nawet surowce wydobywane w innych krajach często trafiają do chińskich zakładów przetwórczych.

System kontroli eksportu został znacznie wzmocniony w kwietniu 2025 roku, gdy Chiny wprowadziły obowiązkowe licencjonowanie dla siedmiu kluczowych pierwiastków: samaru, gadolinu, terbu, dysprozu, lutetu, skandu i ytrbu. Te elementy są niezbędne w produkcji magnesów trwałych używanych w silnikach elektrycznych, turbinach wiatrowych i systemach obronnych. Nowe regulacje dały Pekinowi bezprecedensową kontrolę nad globalnymi łańcuchami dostaw najnowocześniejszych technologii.

Majowy skok eksportu – taktyka czy trwały trend

Dane celne za maj 2025 roku pokazały dramatyczne odbicie eksportu pierwiastków ziem rzadkich z Chin po kwietniowym załamaniu. W kwietniu eksport spadł do 4 784,8 ton, notując spadek o 15,6 procent w porównaniu z marcem. Nagły wzrost do 5 865 ton w maju reprezentował nie tylko 23-procentowy skok miesięczny, ale także najwyższy poziom od dwunastu miesięcy. Mimo to roczna dynamika pozostała ujemna – eksport był wciąż o 12 procent niższy niż w maju 2024 roku.

Struktura eksportu pokazuje selektywny charakter chińskich ograniczeń. Większość wysyłanych surowców to lant i cer – pierwiastki nieobjęte nowymi restrykcjami, używane głównie w katalizatorach i szkle optycznym. Tymczasem eksport kluczowych magnesów neodymowo-żelazowo-boranowych spadł drastycznie – do Stanów Zjednoczonych o 58 procent, a globalnie o 51 procent. To właśnie te magnesy są sercem silników elektrycznych i systemów zaawansowanych technologicznie.

Analitycy rynkowi interpretują majowy wzrost jako element szerszej strategii negocjacyjnej Pekinu. Zwiększenie dostaw nastąpiło w okresie przygotowań do rozmów handlowych z administracją amerykańską, co sugeruje wykorzystanie ziem rzadkich jako karty przetargowej. Podobny scenariusz miał miejsce w 2010 roku podczas sporu z Japonią, gdy Chiny tymczasowo ograniczyły eksport, aby wywrzeć presję dyplomatyczną.

Wpływ geopolityczny na decyzje eksportowe

Chińska strategia kontroli eksportu pierwiastków ziem rzadkich wpisuje się w szerszy kontekst rywalizacji technologicznej z Zachodem. Pekin wykorzystuje swoją dominację w tym sektorze do hamowania rozwoju konkurencyjnych łańcuchów dostaw, jednocześnie zmuszając zagraniczne firmy do współpracy z chińskimi partnerami. Wymóg deklaracji o „wyłącznym użyciu cywilnym” dla eksportowanych magnesów służy dodatkowo kontroli nad ich ostatecznym przeznaczeniem, ograniczając dostęp do zastosowań militarnych.

Oficjalne uzasadnienia restrykcji odwołują się do ochrony środowiska i bezpieczeństwa narodowego, ale rzeczywiste motywy mają charakter strategiczny. Chiny budują pozycję negocjacyjną w rozmowach handlowych, wykorzystując zależność globalnego przemysłu od chińskich dostaw. Ta taktyka przynosi konkretne rezultaty – zagraniczne firmy coraz częściej przenoszą produkcję do Chin lub zawierają długoterminowe kontrakty z chińskimi dostawcami.

Globalne odpowiedzi na kryzys dostaw

Stany Zjednoczone podjęły intensywne działania mające na celu zmniejszenie zależności od chińskich dostaw pierwiastków ziem rzadkich. MP Materials, największy amerykański producent, odnotował rekordowe wyniki w pierwszym kwartale 2025 roku, produkując 563 tony tlenku prazeodymowo-neodymowego – wzrost o 36 procent w porównaniu z poprzednim kwartałem. Firma inwestuje także w budowę krajowych mocy przetwórczych, aby zamknąć łańcuch wartości na terytorium amerykańskim.

Unia Europejska odpowiedziała na kryzys przyjęciem ambitnego planu Critical Raw Materials Act, którego celem jest osiągnięcie 40 procent lokalnego przetwórstwa strategicznych surowców do 2030 roku. Plan przewiduje skrócenie procedur licencyjnych dla nowych projektów wydobywczych do 27 miesięcy oraz utworzenie funduszu inwestycyjnego wspierającego krytyczne projekty. Komisja Europejska zidentyfikowała pierwiastki ziem rzadkich jako jeden z najwyższych priorytetów w zakresie bezpieczeństwa surowcowego.

Australia i Kanada rozwijają współpracę z partnerami zachodnimi w ramach inicjatywy Minerals Security Partnership. Australijska firma Lynas Corporation planuje uruchomienie produkcji ciężkich ziem rzadkich w Malezji do końca 2025 roku, co ma znacząco zwiększyć dostępność dysprozu i terbu poza chińskim łańcuchem dostaw. VHM Limited z Australii przygotowuje się do komercjalizacji jednego z największych złóż poza Chinami, choć pełna produkcja rozpocznie się dopiero w latach 2027-2028.

Wyzwania azjatyckich gospodarek

Indie znalazły się w szczególnie trudnej sytuacji, ponieważ krajowy przemysł pojazdów elektrycznych może zostać zmuszony do wstrzymania produkcji już w czerwcu 2025 roku z powodu braku magnesów. Rząd w New Delhi rozważa program subsydiów dla lokalnych producentów oraz możliwość importu gotowych modułów silnikowych z Chin, co wymagałoby przeprojektowania istniejących modeli pojazdów. Alternatywą jest całkowite uzależnienie się od chińskich dostawców, co budzi obawy o długoterminowe bezpieczeństwo energetyczne.

Japonia i Korea Południowa, posiadające zaawansowany przemysł elektroniczny i motoryzacyjny, przyspieszają prace nad technologiami recyklingu i alternatywnymi materiałami. Firmy takie jak Toyota i Samsung inwestują w badania nad magnesami wykorzystującymi mniej pierwiastków ziem rzadkich lub całkowicie je eliminującymi. Te długoterminowe projekty badawcze mogą zmniejszyć globalną zależność od chińskich dostaw, ale ich komercjalizacja wymaga jeszcze kilku lat.

Przemysł pod presją – konkretne przypadki zakłóceń

Sektor motoryzacyjny odczuwa najbardziej dotkliwe skutki kryzysu dostaw pierwiastków ziem rzadkich. Ford Motor Company został zmuszony do tygodniowego wstrzymania produkcji SUV-a Explorer w zakładzie w Chicago w maju 2025 roku z powodu braku magnesów do silników elektrycznych i systemów hybrydowych. Podobnie Suzuki zawiesił wytwarzanie modelu Swift w japońskich fabrykach, czekając na dostawy komponentów od chińskich poddostawców.

Europejscy producenci również borykają się z problemami. BMW i Bosch zgłosiły znaczące opóźnienia w dostawach od poddostawców, co wpłynęło na harmonogramy produkcji nowych modeli elektrycznych. Niemiecki koncern technologiczny Bosch, kluczowy dostawca systemów ABS i ESP, ostrzegł przed możliwymi przerwami w produkcji, jeśli sytuacja się nie poprawi. Te systemy bezpieczeństwa wymagają precyzyjnych magnesów trwałych do prawidłowego funkcjonowania czujników i aktuatorów.

Tesla i Maruti Suzuki opracowały strategie zarządzania kryzysem, gromadząc zapasy strategicznych komponentów i dywersyfikując dostawców. Tesla zwiększyła zamówienia u amerykańskich i europejskich producentów magnesów, mimo wyższych kosztów, podczas gdy Maruti Suzuki negocjuje z rządem indyjskim wsparcie finansowe dla lokalnych projektów wydobywczych. Te działania pokazują, jak firmy próbują ograniczyć ryzyko związane z koncentracją dostaw w jednym kraju.

Sektor obronny w stanie niepewności

Przemysł obronny znajduje się w jeszcze trudniejszej sytuacji niż sektor cywilny, ponieważ wymogi bezpieczeństwa narodowego ograniczają możliwości korzystania z chińskich dostaw. Lockheed Martin Corporation wyraził obawy dotyczące długoterminowej dostępności materiałów potrzebnych do produkcji systemów radarowych i pocisków kierowanych. Magnesy z pierwiastków ziem rzadkich są niezbędne w napędach anten, systemach naprowadzania i sensorach.

Pentagon intensyfikuje współpracę z krajowymi dostawcami i sojusznikami NATO, aby zapewnić niezależność w łańcuchach dostaw krytycznych materiałów. Departament Obrony uruchomił program grantów dla amerykańskich firm rozwijających alternatywne technologie magnesów oraz inwestuje w projekty recyklingu surowców z wycofywanego sprzętu wojskowego. Te inicjatywy mają strategiczne znaczenie dla utrzymania przewagi technologicznej w sektorze obronnym.

Reakcje rynkowe i trendy cenowe

Rynek pierwiastków ziem rzadkich wykazał znaczną zmienność cenową w maju 2025 roku, odzwierciedlając niepewność co do przyszłych dostaw. Ceny terbu wzrosły o 8,45 procent w ujęciu rocznym, podczas gdy prazeodym-neodym podrożał o 7,84 procent. Te pierwiastki są kluczowe dla produkcji najbardziej wydajnych magnesów trwałych, wykorzystywanych w najnowszych silnikach elektrycznych i generatorach wiatrowych.

Interesujący trend dotyczył dysprozu, którego ceny spadły mimo ogólnego trendu wzrostowego. Analitycy tłumaczą to zmniejszonym popytem ze strony przemysłu motoryzacyjnego, który odkłada inwestycje w nowe modele z powodu niepewności dostaw. Podobnie ceny stopów dysprozu pozostały stabilne, co sugeruje, że producenci komponentów wstrzymują się z nowymi zamówieniami do czasu ustabilizowania sytuacji geopolitycznej.

Długoterminowe prognozy cenowe przewidują dalszy wzrost cen pierwiastków ziem rzadkich, zwłaszcza tych objętych chińskimi ograniczeniami eksportowymi. Uruchomienie alternatywnych źródeł dostaw może zająć od pięciu do siedmiu lat, co oznacza przedłużający się okres wysokich cen i niepewności rynkowej. Firmy już teraz kalkulują wpływ wyższych kosztów surowców na ceny końcowe produktów, co może spowolnić transformację w kierunku elektromobilności.

Strategie długoterminowe i innowacje

Przemysł odpowiada na kryzys dostaw rozwojem technologii recyklingu i materiałów substytucyjnych. Programy odzysku magnesów z zużytych pojazdów elektrycznych i elektroniki mogą pokryć do 20-30 procent zapotrzebowania do 2030 roku, zgodnie z szacunkami ekspertów. Unia Europejska i Stany Zjednoczone inwestują w technologie hydrometalurgii i pirometalurgii, które umożliwiają efektywny odzysk pierwiastków ziem rzadkich z odpadów.

Równolegle trwają intensywne badania nad magnesami wykorzystującymi alternatywne materiały lub zmniejszone ilości pierwiastków ziem rzadkich. Japońskie firmy opracowują magnesy ferrytowe o poprawionej wydajności, podczas gdy amerykańskie laboratoria testują magnesy oparte na żelazie i azocie. Te technologie mogą w przyszłości zmniejszyć globalną zależność od chińskich dostaw, choć ich pełna komercjalizacja wymaga jeszcze znacznych nakładów badawczych.

Perspektywy przyszłości i scenariusze rozwoju

Długoterminowe prognozy dla rynku pierwiastków ziem rzadkich wskazują na postupową, ale powolną dywersyfikację globalnych łańcuchów dostaw. Nowe projekty wydobywcze w Brazylii, Australii i Stanach Zjednoczonych wymagają od pięciu do siedmiu lat na osiągnięcie pełnej wydajności komercyjnej, co oznacza przedłużający się okres chińskiej dominacji. Nawet po uruchomieniu alternatywnych źródeł, Chiny prawdopodobnie zachowają znaczący udział w rynku ze względu na przewagi kosztowe i technologiczne.

Scenariusz optymistyczny zakłada stopniowe równoważenie rynku poprzez kombinację nowych projektów wydobywczych, technologii recyklingu i innowacji materiałowych. W tym wariancie do 2030 roku Chiny mogłyby utracić monopolistyczną pozycję, a ceny pierwiastków ziem rzadkich ustabilizowałyby się na poziomach pozwalających na rentowną produkcję w alternatywnych lokalizacjach. Kluczowe będzie utrzymanie międzynarodowej współpracy i unikanie eskalacji napięć handlowych.

Pesymistyczny scenariusz przewiduje dalszą instrumentalizację pierwiastków ziem rzadkich w konfliktech geopolitycznych, prowadzącą do jeszcze większych ograniczeń eksportowych i wzrostu cen. W takim przypadku transformacja energetyczna mogłaby zostać znacznie spowolniona, a kraje rozwijające swoje sektory elektromobilności znalazłyby się w jeszcze trudniejszej sytuacji. Ryzyko tego scenariusza wzrasta wraz z nasileniem się rywalizacji technologicznej między mocarstwami.

Najbardziej prawdopodobny wydaje się scenariusz pośredni, w którym Chiny pozostają dominującym, ale nie monopolistycznym dostawcą pierwiastków ziem rzadkich. Nowa równowaga rynkowa powstanie w wyniku kombinacji polityki dywersyfikacji, rozwoju technologii substytucyjnych i pragmatycznej współpracy między konkurującymi blokami gospodarczymi. Kluczową rolę odegrają regulacje międzynarodowe oraz mechanizmy zarządzania kryzysowego w sytuacjach zakłóceń dostaw.

Majowy wzrost eksportu pierwiastków ziem rzadkich z Chin, mimo że osiągnął najwyższy poziom od roku, nie oznacza końca globalnego kryzysu dostaw tych strategicznych surowców. Wzrost o 23 procent w stosunku do poprzedniego miesiąca należy interpretować jako element szerszej gry geopolitycznej, w której Pekin wykorzystuje swoją dominację rynkową jako narzędzie negocjacji handlowych. Chińska kontrola nad 70 procentami światowej produkcji i 90 procentami przetwórstwa pierwiastków ziem rzadkich pozostaje fundamentalnym wyzwaniem dla globalnego bezpieczeństwa surowcowego, a wprowadzony w kwietniu 2025 roku system licencjonowania dodatkowo wzmocnił tę pozycję. Przemysł motoryzacyjny i obronny boryka się z konkretnymi konsekwencjami kryzysu, od wstrzymania produkcji przez Forda i Suzuki po obawy Lockheed Martin o dostawy dla projektów obronnych, podczas gdy długoterminowe rozwiązania w postaci alternatywnych źródeł dostaw wymagają jeszcze kilku lat na pełną komercjalizację.