Wykonanie budżetu państwa 2024: kluczowe liczby i zaskakujące zmiany po III kwartale

Rok 2024 przyniósł polskiej gospodarce wiele niespodziewanych wyzwań i sukcesów. W obliczu zmieniającej się sytuacji makroekonomicznej oraz dynamicznych decyzji politycznych wykonanie budżetu państwa stało się tematem szczególnego zainteresowania. Jak polska gospodarka poradziła sobie z napotkanymi trudnościami? Jakie znaczenie mają te zmiany dla zwykłych obywateli? Odpowiedzi na te pytania znajdują się w analizie wyników finansów publicznych po III kwartale bieżącego roku.

Analiza dochodów budżetowych

Dochody budżetowe za okres styczeń–wrzesień 2024 roku osiągnęły poziom 460,2 mld zł, co stanowiło około 67,4% zaplanowanego rocznego budżetu. Wśród wpływów podatkowych dominowały trzy główne źródła: VAT, PIT oraz akcyza. Dochody z VAT wyniosły ponad 217 mld zł, czyli blisko dwie piąte całkowitych wpływów podatkowych. Ten wzrost o prawie 20% rok do roku był efektem zarówno poprawy sprzedaży detalicznej, jak i pewnych zmian legislacyjnych. Dochody z PIT również zanotowały znaczny wzrost – o ponad 22%, do poziomu około 68 mld zł. Było to związane z reformami podatkowymi oraz wzrostem płac w sektorze publicznym i prywatnym.

Z drugiej strony wpływy z podatku CIT zmalały o blisko 17%, osiągając około 45 mld zł. Spadek ten przypisuje się przede wszystkim wolniejszemu wzrostowi gospodarczemu oraz zmniejszeniu zysków przedsiębiorstw przemysłowych. Dochody niepodatkowe również odnotowały spadek o około 4%, ze względu na niższe wpływy z opłat środowiskowych i dywidend spółek Skarbu Państwa.

Czynniki makroekonomiczne wpływające na dochody

Jednym z kluczowych czynników kształtujących wykonanie budżetu była inflacja. W przeciwieństwie do wcześniejszych prognoz zakładających inflację na poziomie ponad 6%, rzeczywista stopa inflacji spadła do około 3,7%. Niższa inflacja przełożyła się na ograniczenie realnych wpływów z VAT, ponieważ ceny konsumpcyjne rosły wolniej niż zakładano. Ponadto wolniejsze tempo wzrostu PKB (6,8% nominalnie wobec prognozowanych ponad 9%) wpłynęło negatywnie na dochody z CIT.

Z kolei wzrost zatrudnienia i płac w sektorze publicznym sprzyjał rekordowym wpływom z PIT. Reformy podatkowe zwiększyły też efektywność poboru podatków oraz zmieniły strukturę dochodów fiskalnych. Wszystkie te czynniki razem pokazują skomplikowaną dynamikę realizacji dochodów budżetowych w pierwszych dziewięciu miesiącach roku.

Dynamika wydatków publicznych

Wydatki państwa w tym samym okresie wyniosły około 567,5 mld zł, czyli około 65,5% rocznego planu. W porównaniu do analogicznego okresu poprzedniego roku oznacza to nominalny wzrost o ponad jedną czwartą. Największą część wydatków pochłonęły takie sektory jak ochrona zdrowia (około jednej czwartej), edukacja (blisko jedna piąta), infrastruktura (około jedna szósta) oraz obronność (ponad jedna ósma).

Priorytetowe obszary alokacji

Znaczące środki zostały przeznaczone na ochronę zdrowia – obejmującą między innymi podwyżki dla personelu medycznego oraz inwestycje w infrastrukturę medyczną. Edukacja również była beneficjentem zwiększonych nakładów finansowych; istotne wsparcie otrzymały samorządy lokalne borykające się z problemami finansowymi. Inwestycje infrastrukturalne koncentrowały się głównie na projektach transportowych współfinansowanych ze środków unijnych. Wydatki na obronność wzrosły zgodnie z zobowiązaniami sojuszniczymi Polski wobec NATO.

Presja na wzrost wydatków

Nadwyżka wydatkowa wynikała nie tylko ze standardowych podwyżek socjalnych (np. rozszerzenie programu „800+” dla seniorów), lecz także ze zdarzeń nadzwyczajnych takich jak powodzie w Małopolsce i na Podkarpaciu. Konieczne było przeznaczenie dodatkowych środków na usuwanie skutków katastrof naturalnych oraz wsparcie lokalnych społeczności dotkniętych kryzysem.

W połączeniu z polityką ekspansywną oznaczało to realny wzrost wydatków o niemal jedną piątą ponad poziom inflacji. Finansowanie tych potrzeb odbywało się głównie poprzez zwiększenie deficytu budżetowego oraz emisję długu publicznego.

Deficyt i jego implikacje

Po trzech kwartałach deficyt budżetowy wyniósł około 107,3 mld zł – co stanowiło nieco ponad połowę pierwotnie zaplanowanego limitu deficytu (184 mld zł). Jednakże wraz z nowelizacją ustawy budżetowej pod koniec listopada limit ten został zwiększony do ponad 240 mld zł ze względu na konieczność uwzględnienia niższych wpływów i rosnących zobowiązań państwa.

Ewolucja nierównowagi fiskalnej

Dynamiczny rozwój deficytu związany był zarówno ze zmianami dochodów podatkowych, jak i presją kosztową po stronie wydatków. Początkowo deficyt narastał stopniowo od początku roku – od około 24 mld zł w I kwartale do ponad 107 mld zł po trzech kwartałach. Wprowadzone korekty budżetowe umożliwiły utrzymanie stabilności fiskalnej mimo trudności ekonomicznych.

Przyczyny korekty budżetu

Nowelizacja była konieczna ze względu na trzy główne czynniki: niższe niż oczekiwano wpływy podatkowe (zwłaszcza VAT i CIT), konieczność dodatkowego wsparcia samorządów lokalnych na wypłatę wynagrodzeń nauczycielskich oraz nieprzewidziane koszty związane z likwidacją skutków powodzi i innych zdarzeń kryzysowych.

Porównanie z latami poprzednimi

Analiza danych od roku 2019 pokazuje wyraźny trend wzrostowy dochodów budżetowych aż do roku poprzedniego – kiedy to zanotowano rekordowy skok o ponad 22%. Rok 2024 przyniósł natomiast wyraźne wyhamowanie dynamiki wzrostu do niespełna 2%, co wskazuje na wyczerpywanie się możliwości fiskalnych po okresie pandemii i wojny za naszą granicą.

*Dane po nowelizacji ustawy budżetowej.

Z perspektywy relacji wydatków do PKB Polska zanotowała wzrost udziału nakładów publicznych do około 44%, co jest wartością bliską średniej unijnej. Jednakże różnica polega na tym, że wzrost ten jest finansowany przede wszystkim przez zwiększenie deficytu zamiast przez podniesienie obciążeń podatkowych jak ma to miejsce w krajach Europy Zachodniej.

Perspektywy na IV kwartał i dalszą przyszłość

Zgodnie z prognozami Ministerstwa Finansów całkowite dochody za cały rok powinny osiągnąć poziom około 623 mld zł – niemal zgodny ze zmienionym planem budżetowym. Jednakże przewidywane są dalsze spadki wpływów z VAT oraz CIT wobec osłabienia gospodarki europejskiej i słabszego eksportu do Niemiec.

Kolejnym wyzwaniem pozostają rosnące koszty obsługi długu publicznego wynikające ze wzrostu stóp procentowych Europejskiego Banku Centralnego. Wyższe oprocentowanie nowych emisji obligacji przekłada się na zwiększone obciążenia fiskalne w przyszłych latach.

Wnioski i rekomendacje

Analiza wykonania budżetu państwa za pierwsze trzy kwartały roku ujawnia strukturalne wyzwania polskiej polityki fiskalnej: dużą zależność od podatku VAT jako źródła dochodów oraz narastające zadłużenie publiczne przekraczające już ponad połowę PKB. Wobec tych ograniczeń konieczne są reformy zwiększające elastyczność finansową państwa – takie jak mechanizmy automatycznej stabilizacji fiskalnej czy cyfryzacja systemu podatkowego poprawiająca efektywność poboru podatków.

Dalsze działania powinny również koncentrować się na racjonalizacji wydatków oraz lepszym zarządzaniu długiem publicznym tak, aby zapewnić stabilność finansową kraju mimo zmienności koniunktury gospodarczej.

Pamiętajmy jednak o jednej fundamentalnej zasadzie: odpowiedzialna polityka fiskalna jest niezbędna dla trwałego rozwoju gospodarczego Polski i dobrobytu jej obywateli. Zachęcamy wszystkich do aktywnego śledzenia bieżących decyzji ekonomicznych oraz uczestnictwa w społecznym dialogu dotyczącym przyszłości naszych finansów publicznych.