Minister Sprawiedliwości Adam Bodnar zakończył 23 kwietnia 2025 roku konferencję „Społeczeństwo obywatelskie a praworządność” w Warszawie, która zgromadziła przedstawicieli rządów, organizacji pozarządowych oraz ekspertów prawa z całej Unii Europejskiej. Wydarzenie stanowiło przełomowy moment dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i wzmocnienia praworządności w UE, zapowiadając nowe mechanizmy wsparcia i reformy legislacyjne na lata 2026-2030. Czy jesteśmy świadkami nowego rozdziału w historii praworządności? To pytanie pozostaje otwarte, jednak efekty konferencji już zapowiadają znaczące zmiany w polityce europejskiej.
| To musisz wiedzieć | |
|---|---|
| Jakie są skutki Europejskiej Strategii Wsparcia Społeczeństwa Obywatelskiego 2026-2030 dla organizacji pozarządowych w UE? | Strategia zwiększa finansowanie programów edukacyjnych o 45% i tworzy Europejski Fundusz Ochrony Aktywistów z budżetem 500 mln euro rocznie. |
| Jaki jest wpływ konferencji „Społeczeństwo obywatelskie a praworządność” na reformy prawne w Polsce 2025? | Konferencja przyspieszyła wdrożenie mechanizmów skargowych i edukacji prawnej w szkołach, wzmacniając ochronę niezależności sądów. |
| Jaką rolę pełni społeczeństwo obywatelskie w ochronie niezależności sądów w Europie według Adama Bodnara? | Według Bodnara to społeczeństwo obywatelskie jest kluczowym strażnikiem praworządności i niezależności wymiaru sprawiedliwości. |
Spis treści:
Jakie były najważniejsze fakty konferencji „Społeczeństwo obywatelskie a praworządność”?
Konferencja odbyła się w dniach 22-23 kwietnia 2025 roku w Warszawie, podczas polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej. W wydarzeniu uczestniczyło ponad 300 osób z 15 państw członkowskich, reprezentujących rządy, organizacje pozarządowe oraz środowiska akademickie. Minister Sprawiedliwości Adam Bodnar, jako gospodarz i moderator debat, podkreślił znaczenie społeczeństwa obywatelskiego dla utrzymania równowagi między władzami UE a jej obywatelami.
Główne tematy dyskusji obejmowały edukację obywatelską – wskazano, że aż 68% młodych Europejczyków nie rozumie podstaw działania Trybunału Sprawiedliwości UE. Omówiono także rosnącą liczbę skarg na naciski polityczne wobec sędziów – tylko w Polsce liczba takich zgłoszeń wzrosła o 240% między 2020 a 2024 rokiem. Panel poświęcony roli instytucji rzeczniczych wykazał szeroką współpracę Rzecznika Praw Obywatelskich z NGO, które zgłaszały aż 132 sprawy systemowe w ubiegłym roku.
Najważniejszym efektem konferencji jest przyjęcie Europejskiej Strategii Wsparcia Społeczeństwa Obywatelskiego na lata 2026-2030. Dokument ten przewiduje m.in. zwiększenie finansowania programów edukacyjnych o niemal połowę oraz uruchomienie nowych mechanizmów ochrony aktywistów i obrońców praw podstawowych.
Jakie precedensy i trendy kształtują politykę UE wobec społeczeństwa obywatelskiego?
Konferencja wpisuje się w szerszy kontekst działań polskiego rządu realizowanych podczas prezydencji Rady UE. Już na początku roku przyjęto strategię przeciwdziałania antysemityzmowi, która m.in. penalizuje negowanie Holokaustu w mediach społecznościowych. Reforma Kodeksu karnego z kwietnia 2024 rozszerzyła definicję mowy nienawiści na przestępstwa motywowane orientacją seksualną lub tożsamością płciową – co przełożyło się na wzrost zgłoszeń o ponad jedną trzecią.
Ważnym elementem jest również plan naprawczy polskiego wymiaru sprawiedliwości, zakładający oddzielenie funkcji ministra sprawiedliwości od prokuratora generalnego do końca bieżącej dekady. W skali całej Unii obserwujemy natomiast rosnące zaangażowanie NGO w proces legislacyjny – przykładem jest Polska z mechanizmem „Sprawdzam Legislację”, który pozwala organizacjom zgłaszać uwagi do projektów ustaw już na etapie ich publikacji.
Historycznie to właśnie społeczeństwo obywatelskie odgrywa kluczową rolę w ochronie niezależności sądów – przypomina to wystąpienie Adama Bodnara z konferencji Fundacji Rafto z 2019 roku. Model ten stał się fundamentem unijnych mechanizmów monitorowania praworządności.
Co mówią eksperci o roli społeczeństwa obywatelskiego i jakie scenariusze rozwoju przewidują?
Bjørn Berge, zastępca sekretarza generalnego Rady Europy, podkreślił podczas panelu: „Polska pokazała, że społeczeństwo obywatelskie nie jest luksusem, ale koniecznością. Bez inicjatyw takich jak Tour de Konstytucja czy Sieć Obywatelska kontrola władzy stałaby się iluzoryczna”. Z kolei prof. Armin von Bogdandy z Instytutu Maxa Plancka zwrócił uwagę na precedens utworzony przez polskie NGO we współpracy z TSUE oraz Komisją Europejską przy ocenie stanu praworządności.
Jednak pojawiły się też kontrowersje dotyczące tzw. GONGO – organizacji pozarządowych kontrolowanych przez rządy, których liczba wzrosła o około 18% w ostatnich dwóch latach. Eksperci ostrzegają, że mogą one zacierać granicę między autentycznym społeczeństwem obywatelskim a działaniami propagandowymi.
W krótkim terminie planowane jest m.in. wprowadzenie obowiązkowych konsultacji społecznych do wszystkich aktów dotyczących praw podstawowych oraz utworzenie Europejskiego Funduszu Ochrony Aktywistów z budżetem pół miliarda euro rocznie. Ponadto rozszerzone zostaną kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich UE o monitoring przypadków naruszania niezależności wymiaru sprawiedliwości.
Jakie praktyczne zmiany dla obywateli UE wynikają z konferencji?
Dla zwykłych mieszkańców Unii Europejskiej najistotniejsze będą nowe mechanizmy skargowe – od przyszłego roku każdy obywatel będzie mógł zgłaszać online naruszenia praworządności z gwarancją odpowiedzi w ciągu miesiąca. To krok ku większej transparentności i dostępności wymiaru sprawiedliwości.
Kolejnym ważnym elementem jest pilotażowy program edukacji prawnej wdrażany już obecnie w ponad tysiącu polskich szkół. Uczniowie mają możliwość analizowania wyroków TSUE podczas warsztatów, co ma budować świadomość prawną od najmłodszych lat.
Dodatkowo testowane są nowe narzędzia do walki z dezinformacją w mediach społecznościowych – obecnie wdrażane przez siedem krajów członkowskich UE.
Zaskakującym aspektem jest także rosnąca rola środowisk lokalnych. W Polsce mieszkańcy gmin biorą udział np. w inicjatywie „Sąsiedzki Monitoring Budżetu”, dzięki której udało się ograniczyć marnotrawstwo funduszy publicznych o ponad jedną piątą.
Co to oznacza dla przyszłości społeczeństwa obywatelskiego i praworządności?
Podsumowując efekty konferencji „Społeczeństwo obywatelskie a praworządność” można stwierdzić, że Europa stoi u progu ważnych zmian wspierających aktywność obywateli i wzmacniających mechanizmy kontroli nad władzami. Przyjęta Europejska Strategia Wsparcia Społeczeństwa Obywatelskiego na lata 2026-2030 otwiera nowe możliwości finansowania edukacji oraz ochrony działaczy społecznych przed represjami.
Kontekst polityczny pokazuje także rosnącą świadomość potrzeby ochrony niezależności wymiaru sprawiedliwości jako fundamentu demokratycznego ładu europejskiego. Głos ekspertów podkreśla niezbędną rolę aktywnych organizacji pozarządowych oraz wyzwania związane z zachowaniem ich autentyczności wobec prób ingerencji politycznych.
Nadszedł czas, by każdy z nas stał się strażnikiem praworządności – nie jako obowiązek, ale jako przywilej będący podstawą naszej wolności i demokracji.
