| To musisz wiedzieć | |
|---|---|
| Na czym polega reforma finansów samorządowych z 2024 roku? | Ustawa zmienia mechanizmy naliczania udziałów w PIT i CIT oraz wprowadza system potrzeb finansowych zastępujący subwencje. |
| Jak wpłynie nowa ustawa na dochody jednostek samorządu terytorialnego? | Dochody JST wzrosną o około 24,8 mld zł w 2025 r., co zwiększy ich możliwości inwestycyjne i stabilizację budżetową. |
| Co zastąpi „janosikowe” i jakie są jego konsekwencje? | Likwidacja „janosikowego” skutkuje wprowadzeniem korekty zamożności, która łagodzi nierówności bez obciążania bogatszych JST wpłatami na rzecz państwa. |
W 2024 roku Sejm przyjął nową ustawę o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (JST), która stanowi przełomową reformę finansów lokalnych. W obliczu rosnących wyzwań ekonomicznych i nierówności między regionami, reforma ma na celu znaczące zwiększenie dochodów własnych gmin, powiatów oraz województw. Przewidywany wzrost wpływów o blisko 25 miliardów złotych już w 2025 roku oraz stabilizacja budżetowa oparta na bardziej sprawiedliwych i przejrzystych kryteriach pozwolą samorządom na efektywniejsze planowanie inwestycji i realizację lokalnych zadań. Nowe przepisy eliminują dotychczasowe bariery systemowe oraz uzależnienie od decyzji centralnych organów podatkowych, co ma kluczowe znaczenie dla przyszłości polskiej samorządności.
Spis treści:
Kontekst historyczny i geneza reformy
Kryzys finansów samorządowych po 2018 r.
Od kilku lat jednostki samorządu terytorialnego borykają się z trudnościami finansowymi. Raport Najwyższej Izby Kontroli z marca 2024 roku ukazał systematyczny spadek realnych dochodów własnych JST o około 1,3% w latach 2018-2023. Jednocześnie transfery z budżetu państwa wzrosły aż o ponad 40%, co świadczy o rosnącej zależności samorządów od środków centralnych. Szczególnie niekorzystna sytuacja dotknęła miasta na prawach powiatu, gdzie nadwyżka operacyjna zmalała o jedną piątą, a zadłużenie wzrosło o 15%. Dodatkowo programy takie jak „Polski Ład” wprowadziły niestabilność dochodów z podatku PIT, co utrudniało planowanie budżetowe na poziomie lokalnym.
Polityczne uzasadnienie zmian
Obecny system finansowania samorządów był krytykowany za utrwalanie nierówności fiskalnych pomiędzy regionami. Dane Ministerstwa Finansów wskazują, że między rokiem 2019 a 2023 Warszawa doświadczyła spadku realnych dochodów o około 7%, podczas gdy mniejsze miasta, takie jak Chełm, zanotowały wzrost nawet o jedną trzecią. Reforma ma za zadanie przywrócić równowagę poprzez powiązanie dochodów jednostek ze specyfiką gospodarczą ich terenów. Nowa ustawa realizuje ideę sprawiedliwości fiskalnej i solidarności międzyregionowej, jednocześnie wzmacniając autonomię finansową JST.
Struktura i kluczowe postanowienia ustawy
Nowy mechanizm naliczania udziałów w PIT i CIT
Najważniejszą zmianą jest przekształcenie podstawy naliczania udziałów JST w podatkach PIT i CIT. Dotychczas kwoty te były wyliczane od podatku należnego – czyli wartości po uwzględnieniu ulg i zwolnień. Nowa formuła opiera się natomiast na dochodach podatników, co oznacza większą stabilność i przewidywalność wpływów. W praktyce oznacza to waloryzację dochodów bazujących na danych z roku 2022 o odpowiednio ponad 37% dla PIT oraz niemal 30% dla CIT.
Poniższa tabela ilustruje procentowe udziały dla poszczególnych typów jednostek samorządu terytorialnego:
| Rodzaj JST | Udział w PIT | Udział w CIT |
|---|---|---|
| Gminy | 7% | 1,6% |
| Miasta na prawach powiatu | 8,6% | 2,2% |
| Powiaty | 2% | 1,7% |
| Województwa | 0,35% | 2,3% |
System potrzeb finansowych zamiast subwencji
Zamiast dotychczasowej subwencji ogólnej ustawa ustanawia system pięciu kategorii potrzeb finansowych JST. Kategorie te to: wyrównawcze (kompensujące różnice potencjału fiskalnego), oświatowe (finansujące placówki edukacyjne), rozwojowe (przeznaczone na inwestycje infrastrukturalne), ekologiczne (wsparcie transformacji energetycznej oraz ochrony środowiska) oraz uzupełniające (zadania nadzwyczajne). Kalkulacja tych potrzeb odbywać się będzie według algorytmicznego modelu z automatyczną waloryzacją uwzględniającą inflację plus jeden punkt procentowy. Taki system eliminuje arbitralność dotychczasowych decyzji dotyczących subwencji i zapewnia większą transparentność oraz adekwatność wsparcia finansowego.
Likwidacja „janosikowego” i nowa korekta zamożności
Zlikwidowano kontrowersyjny mechanizm tzw. „janosikowego”, czyli obowiązkowych wpłat najbogatszych JST do budżetu państwa. W miejsce tego rozwiązania wdrożono mechanizm korekty zamożności polegający na obniżeniu nadwyżek dochodowych przekraczających poziom 110% średniej krajowej. Dzięki temu bogatsze jednostki nie będą już musiały przekazywać części swoich środków centralnej administracji, co sprzyja zachowaniu ich autonomii finansowej. Dla gmin liczących ponad 60 tysięcy mieszkańców przewidziano dodatkową pulę środków – około 6 milionów złotych – mającą złagodzić skutki transformacji gospodarczej.
Skutki finansowe i prognozy
Wzrost dochodów w 2025 roku
Dane Ministerstwa Finansów wskazują imponujący wzrost wpływów dla jednostek samorządu terytorialnego już od pierwszego roku obowiązywania ustawy. Szacuje się, że przychody z podatku PIT wyniosą około 173,4 miliarda złotych – co stanowi niemal dwukrotny wzrost względem poprzedniego roku. Dochody z podatku CIT mają wzrosnąć do około 28 miliardów złotych (+22%). Ponadto zaplanowano rezerwę budżetową na poziomie miliarda złotych dedykowaną podwyżkom wynagrodzeń nauczycieli – jednej z kluczowych grup zawodowych działających w sektorze publicznym.
Długoterminowe efekty reformy
Perspektywa dekady wskazuje na dalszy dynamiczny wzrost środków dostępnych dla JST – prognozy mówią o kumulacyjnym wzroście rzędu blisko 345 miliardów złotych do roku 2035. Główne źródła tego wzrostu to rozszerzenie podstawy opodatkowania o podatek zryczałtowany (około 12 mld zł rocznie), mechanizmy automatycznej waloryzacji uwzględniające wskaźnik inflacji oraz likwidacja kosztownych transferów między jednostkami (co pozwoli zaoszczędzić ponad cztery miliardy złotych rocznie). Takie rozwiązania zapewniają długofalową stabilność budżetową i stwarzają solidne podstawy do planowania rozwoju lokalnego.
Reakcje środowiskowe i wyzwania
Poparcie samorządowców
Krajowa Komisja Wspólna Rządu i Samorządu Terytorialnego wyraziła pozytywną opinię wobec projektu ustawy, podkreślając jej rolę w umacnianiu autonomii finansowej JST oraz zwiększeniu transparentności systemu podziału środków publicznych. Podczas VII Kongresu Forów Skarbników zwrócono jednak uwagę na konieczność dalszych prac dostosowawczych związanych ze współfinansowaniem inwestycji unijnych oraz zapewnieniem elastyczności przepisów wobec specyfiki różnych regionów Polski.
Kontrowersje wokół formuły obliczeniowej
Mimo entuzjazmu pojawiły się również głosy krytyczne ze strony ekspertów ekonomicznych. Zwracają oni uwagę na ryzyko silnej zależności dochodów JST od koniunktury gospodarczej – co może prowadzić do niestabilności przy spadkach PKB lub recesji. Krytykowano także niesymetryczne traktowanie gmin turystycznych czy przemysłowych oraz brak mechanizmów rekompensujących utratę ludności zamieszkującej niektóre obszary wiejskie lub miejskie. Te wyzwania wskazują na konieczność monitoringu efektów reformy oraz ewentualnych korekt legislacyjnych.
Harmonogram wdrażania reformy
Zgodnie z przyjętym kalendarium ustawa wejdzie w życie od początku stycznia 2025 roku wraz z głównymi postanowieniami dotyczącymi naliczania udziałów PIT i CIT. Pełne wdrożenie systemu potrzeb finansowych nastąpi rok później – od stycznia 2026 roku. Pierwsza ewaluacja skutków reformy planowana jest na drugi kwartał 2025 roku przez sejmową komisję ds. polityki fiskalnej oraz współpracy z JST. Takie monitorowanie pozwoli szybko reagować na ewentualne problemy wdrożeniowe lub niedoskonałości algorytmiczne.
Podsumowanie: Nowa era samorządności
Reforma finansów samorządowych z 2024 roku to fundament nowoczesnej polityki fiskalnej skierowanej ku zwiększeniu sprawiedliwości społeczno-ekonomicznej oraz niezależności jednostek lokalnych. Wprowadzenie precyzyjnie określonych udziałów w podatkach PIT i CIT wraz z systemem potrzeb finansowych zastępującym subwencje tworzy transparentne ramy działania dla wszystkich szczebli samorządowych. Choć pojawiają się pytania dotyczące elastyczności nowych rozwiązań wobec zmieniających się warunków gospodarczych czy demograficznych, szerokie poparcie parlamentarne świadczy o gotowości środowiska politycznego do modernizacji modelu finansowania JST. Sukces reformy będzie zależał od ciągłego dialogu między rządem a samorządami oraz umiejętnego dostosowywania algorytmów do realiów gospodarczo-społecznych Polski.
