Czy społeczeństwo obywatelskie może skutecznie chronić praworządność w Polsce i Europie? W dniach 22–23 kwietnia 2025 roku w Warszawie odbyła się międzynarodowa konferencja „The Role of Civil Society in the Protection of the Rule of Law”, której celem było omówienie roli organizacji pozarządowych i obywateli w obronie praworządności. Przemówienie inauguracyjne wygłosił Bjørn Berge, Zastępca Sekretarza Generalnego Rady Europy, który podkreślił kluczową rolę społeczeństwa obywatelskiego w utrzymaniu wartości demokratycznych oraz wskazał na wyzwania stojące przed Europą w tym zakresie.
| To musisz wiedzieć | |
|---|---|
| Jak społeczeństwo obywatelskie wpływa na ochronę praworządności w Polsce 2025? | Poprzez monitorowanie sądów, edukację prawną i presję na reformy społeczeństwo obywatelskie wzmacnia niezależność systemu prawnego. |
| Jaka jest rola technologii i sztucznej inteligencji w obronie demokracji w Europie? | Technologie mogą wspierać transparentność i walczyć z dezinformacją, ale niosą też zagrożenia nadzoru i inwigilacji. |
| Jakie są skutki naruszeń praworządności dla przeciętnego obywatela w Polsce po 2015 roku? | Spadek zaufania do sądów, utrudniony dostęp do wymiaru sprawiedliwości oraz wzrost ryzyka dezinformacji wpływają negatywnie na codzienne życie obywateli. |
Spis treści:
Jak ochrona praworządności została podkreślona podczas konferencji w Warszawie?
Konferencja zorganizowana przez Ministerstwo Sprawiedliwości RP w dniach 22–23 kwietnia 2025 r. zgromadziła ponad 300 uczestników z około 40 państw. Tematem przewodnim była rola społeczeństwa obywatelskiego w ochronie praworządności, zwłaszcza wobec wyzwań globalnych takich jak narastająca dezinformacja czy próby ograniczania niezależności sądów. Bjørn Berge, Zastępca Sekretarza Generalnego Rady Europy, otwierając wydarzenie, odwołał się do metafory Kafkowskiego „Procesu”, by zilustrować niebezpieczeństwa braku przejrzystości i zrozumiałości systemów prawnych. Wskazał, że gdy obywatele tracą zaufanie do wymiaru sprawiedliwości, fundament demokracji zostaje zachwiany.
W trakcie konferencji swoje głosy zabrali również Adam Bodnar – Minister Sprawiedliwości zapowiadający reformę edukacji prawnej, Maria Telalian z ODIHR omawiająca narzędzia monitoringu przestrzegania standardów unijnych oraz Ewa Łętowska podkreślająca znaczenie współpracy między sądami a organizacjami pozarządowymi. Jednym z najważniejszych rezultatów spotkania było przyjęcie „Deklaracji Warszawskiej”, która zobowiązuje państwa UE do zwiększenia o 15% finansowania organizacji monitorujących niezależność sądownictwa do końca 2026 roku.
Dlaczego Polska jest kluczowym miejscem dla debaty o ochronie praworządności?
Od roku 2015 Polska stanowi jeden z głównych punktów zapalnych w dyskusji o stanie praworządności w Unii Europejskiej. Próby podporządkowania Trybunału Konstytucyjnego czy zmiany składu Krajowej Rady Sądownictwa wywołały kryzys, który wymusił reakcję instytucji unijnych. Komisja Europejska odnotowała postęp we wdrażaniu rekomendacji dotyczących przywracania standardów prawnych – według danych z początku 2025 roku realizacja sięga aż 85%, jednak spory o status sędziów pozostają nierozstrzygnięte.
Bjørn Berge wskazał trzy kluczowe trendy kształtujące obecny krajobraz: rozwój technologii generujących hybrydowe zagrożenia (takie jak dezinformacja czy deepfake’i), nasilającą się polaryzację społeczną wzmacnianą przez kampanie krytykujące NGO oraz znaczące sankcje nakładane przez Trybunał Sprawiedliwości UE – m.in. kary finansowe przekraczające 1,5 miliarda euro za naruszenia niezawisłości sędziowskiej.
Jakie są perspektywy ochrony praworządności według ekspertów?
W trakcie konferencji eksperci przedstawili zarówno optymistyczne, jak i sceptyczne spojrzenia na przyszłość ochrony praworządności. Prof. Ewa Łętowska podkreśliła, że społeczeństwo obywatelskie przestało być jedynie strażnikiem prawa – stało się jego współtwórcą. Przykłady takie jak Komitet Obrony Demokracji czy Sieć Obywatelska Watchdog Polska dowodzą skuteczności obywatelskich inicjatyw na rzecz transparentności i odpowiedzialności instytucji publicznych.
Z drugiej strony dr hab. Agnieszka Legucka zwróciła uwagę na ryzyko instrumentalizacji NGO przez polityków oraz potrzebę stworzenia mechanizmów zapobiegających przejmowaniu organizacji przez rządy autorytarne – co miało miejsce m.in. na Węgrzech. Kamil Basaj z Fundacji Batorego zauważył natomiast, że część środowisk konserwatywnych często postrzega NGO jako narzędzia obcych interesów.
Konferencja zapoczątkowała także prace nad Europejskim Funduszem Ochrony Praworządności – funduszem o budżecie planowanym na pół miliarda euro do roku 2030, który ma wspierać inicjatywy obywatelskie zwłaszcza w krajach zagrożonych autorytaryzmem.
Jakie znaczenie ma Europejski Fundusz Ochrony Praworządności?
Fundusz ten ma działać jako instrument finansowy umożliwiający rozwój projektów edukacyjnych, monitorujących i interwencyjnych prowadzonych przez organizacje pozarządowe. Dzięki niemu możliwe będzie zwiększenie zasobów niezbędnych do przeciwdziałania łamaniu zasad demokratycznych oraz wspieranie aktywnego udziału obywateli w procesach decyzyjnych.
Dlaczego ochrona praworządności jest ważna dla każdego Polaka?
Praworządność to nie abstrakcyjne pojęcie – jej stan ma realny wpływ na życie codzienne mieszkańców Polski. Według raportu Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska aż 42% Polaków rezygnowało z dochodzenia swoich praw przed sądem między 2015 a 2023 rokiem ze względu na brak zaufania do wymiaru sprawiedliwości.
Bjørn Berge zwrócił również uwagę na problem dezinformacji – aż 68% Europejczyków zetknęło się z fałszywymi informacjami dotyczącymi Unii Europejskiej. W tym kontekście technologia staje się zarówno sojusznikiem, jak i zagrożeniem dla demokracji. Podkreślił konieczność wykorzystywania sztucznej inteligencji do ochrony wolności, a nie do nadzoru i inwigilacji, wskazując na negatywny przykład Chin.
Jak technologia wpływa na ochronę wartości demokratycznych?
Sztuczna inteligencja może wspierać walkę z fake newsami poprzez automatyczne wykrywanie fałszywych treści oraz zwiększać transparentność działań instytucji publicznych. Jednak bez odpowiednich regulacji może służyć kontroli społecznej i ograniczać prawa obywatelskie. Dlatego tak ważna jest rola społeczeństwa obywatelskiego jako strażnika etycznego wykorzystania nowych technologii.
Co oznacza konferencja dla przyszłości ochrony praworządności w Polsce i Europie?
Spotkanie w Warszawie potwierdziło, że ochrona praworządności staje się priorytetem nie tylko dla instytucji państwowych, ale przede wszystkim dla aktywnych obywateli oraz organizacji pozarządowych. Przejście od reaktywnej obrony do prewencyjnego działania oznacza większą transparentność instytucji oraz potrzebę angażowania się każdego człowieka w życie demokratyczne.
Bjørn Berge podsumował to słowami: „Demokracja nie jest darem – to codzienna praca, której nie można delegować”. Ta myśl powinna inspirować zarówno liderów politycznych, jak i zwykłych mieszkańców Polski do aktywnego udziału w procesach chroniących fundamenty wolnego społeczeństwa.
Ochrona praworządności pozostaje wyzwaniem kluczowym dla stabilnej przyszłości Polski i całej Europy – a rola społeczeństwa obywatelskiego jest dziś ważniejsza niż kiedykolwiek wcześniej.
