W czwartek 24 kwietnia 2025 roku w Puźnikach na zachodzie Ukrainy rozpoczęły się ekshumacje ofiar zbrodni wołyńskiej, które mają kluczowe znaczenie dla identyfikacji i godnego pochówku polskich obywateli zamordowanych przez Ukraińską Powstańczą Armię (UPA) w lutym 1945 roku. To pierwszy tego typu projekt od czasu zniesienia moratorium na ekshumacje w listopadzie 2024 roku. Inicjatywa prowadzona jest we współpracy polsko-ukraińskiej i opiera się na nowoczesnych technologiach, co daje nadzieję na przełom w procesie pamięci historycznej oraz pojednania między narodami.
| To musisz wiedzieć | |
|---|---|
| Co to są ekshumacje ofiar zbrodni wołyńskiej? | To prace mające na celu odnalezienie, wydobycie oraz identyfikację szczątków polskich ofiar masowych zbrodni UPA z lat 40. XX wieku. |
| Jakie są pierwsze kroki w procesie ekshumacji ofiar zbrodni wołyńskiej w Puźnikach 2025? | Rozpoczęcie od lokalizacji grobów za pomocą georadaru, następnie wykopaliska archeologiczne i analiza genetyczna DNA pobranych szczątków. |
| Jakie znaczenie ma współpraca polsko-ukraińska przy ekshumacjach? | Umożliwia legalne i skuteczne badania, wspiera pojednanie oraz buduje mosty dialogu historycznego między dwoma narodami. |
Spis treści:
Najważniejsze fakty: Szczegóły operacji i historyczne tło
Puźniki, obecnie nieistniejąca wieś na terenie obwodu tarnopolskiego na Ukrainie, były miejscem tragicznej zbrodni dokonanej przez sotnię Ukraińskiej Powstańczej Armii pod dowództwem Petra Chamczuka „Bystrego” w lutym 1945 roku. W wyniku brutalnego ataku życie straciło od 50 do nawet 120 polskich cywilów, w tym kobiety i dzieci. Ciała ofiar zostały pochowane w zbiorowych mogiłach bez trumien, a miejsce ich spoczynku pozostawało nieznane przez dziesięciolecia.
Ekshumacje rozpoczęte w kwietniu 2025 roku są możliwe dzięki współpracy polskich i ukraińskich instytucji. W terenie pracuje około 20 specjalistów – archeologów, antropologów oraz przedstawicieli Instytutu Pamięci Narodowej. Za analizę genetyczną odpowiada grupa około 50 naukowców z Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego pod kierownictwem prof. Andrzeja Ossowskiego, znanego ze swoich działań przy identyfikacji ofiar komunizmu. Finansowanie projektu pochodzi z budżetu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Polski.
Polityczny wymiar przedsięwzięcia jest nie mniej istotny. Ekshumacje stały się możliwe po zniesieniu moratorium na poszukiwania szczątków polskich ofiar na Ukrainie, obowiązującego od 2017 roku. Kluczowy był memorandum podpisane w czerwcu 2022 roku między Polską a Ukrainą oraz osobiste zaangażowanie ministrów kultury obu krajów, którzy wskazali priorytetowe miejsca do badań historycznych.
Kontekst: Od moratorium do przełomu
Moratorium na ekshumacje ogłoszone przez ukraińskie władze w 2017 roku było reakcją na napięcia związane z demontażem pomników Ukraińskiej Powstańczej Armii po stronie polskiej. Przez siedem lat Polska bezskutecznie starała się o pozwolenia na badania terenowe. Zmiana nastąpiła dopiero po rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 roku, która wymusiła złagodzenie stanowiska Kijowa wobec kwestii pamięci historycznej jako elementu strategicznego partnerstwa z Warszawą.
Puźniki stały się symbolicznym studium przypadku – w sierpniu 2023 roku Fundacja „Wolność i Demokracja” odkryła tam masowy grób zawierający szczątki blisko osiemdziesięciu osób. Dokumentacja miejsca odbyła się m.in. dzięki zastosowaniu georadaru oraz zeznaniom świadków pamiętających wydarzenia sprzed ponad siedemdziesięciu lat.
W porównaniu do wcześniejszych prób ekshumacji w innych miejscowościach regionu, takich jak Barysz czy Ostrówki, obecny projekt wyróżnia się oficjalnym udziałem ukraińskich partnerów – fundacji „Wołyńskie Starożytności”. Ta współpraca minimalizuje ryzyko politycznych perturbacji i sabotażu działań badawczych.
Perspektywy: Wyzwania i nadzieje
Projekt ekshumacji ofiar zbrodni wołyńskiej nie jest pozbawiony kontrowersji. Część środowisk nacjonalistycznych na Ukrainie postrzega działania jako próbę rewizji historii lub atak na bohaterstwo UPA, co znajduje wyraz m.in. w mediach społecznościowych i publicznych dyskusjach. Dodatkowo rosyjska propaganda wykorzystuje ten temat do podważania jedności Sojuszu Północnoatlantyckiego poprzez insynuacje o rzekomej rewizji granic czy roszczenia terytorialne Polski.
Mimo tych trudności planowane są kolejne etapy badań – m.in. ekshumacje w Ugłach i Korościatynie, gdzie także doszło do masowych mordów Polaków podczas wojny. W dłuższej perspektywie przedsięwzięcie może stanowić wzór dla rozliczeń konfliktów etnicznych i wojennych także poza regionem Europy Środkowo-Wschodniej.
Znaczący jest również wpływ projektu na relacje polsko-ukraińskie. Minister spraw zagranicznych Radosław Sikorski określił prace jako „test dojrzałości” wzajemnych stosunków oraz fundament pod przyszłe wspólne inicjatywy międzynarodowe, takie jak starania o wpis miejsc pamięci na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Zainteresowania czytelników: Ludzki wymiar historii
Najbardziej poruszającym aspektem ekshumacji są historie rodzin ofiar czekających dziesięciolecia na możliwość identyfikacji swoich bliskich. Do tej pory do projektu zgłosiło się ponad dwadzieścia rodzin, które przekazały próbki DNA umożliwiające potwierdzenie tożsamości odnalezionych szczątków. Anna Kowalska (imię zmienione), której dziadkowie zostali zamordowani w Puźnikach, wyraża nadzieję: „Mój ojciec całe życie szukał grobu rodziców. Teraz możemy ich godnie pochować.”
Nowoczesne technologie odgrywają kluczową rolę w procesie identyfikacji. Sekwencjonowanie genomowe nowej generacji pozwala przeprowadzić badania nawet przy bardzo zdegradowanym materiale genetycznym. Dodatkowo zastosowanie skanerów 3D umożliwia szczegółową dokumentację miejsca pochówku oraz rekonstrukcję przebiegu zdarzeń historycznych.
Ciekawym aspektem jest również kontekst czasowy – ekshumacje odbywają się równolegle do trwających działań wojennych na Ukrainie, co symbolicznie wiąże przeszłość z teraźniejszością i podkreśla wagę pamięci jako czynnika budującego odporność społeczeństw wobec przemocy etnicznej.
Ekshumacje ofiar zbrodni wołyńskiej w Puźnikach stanowią ważny krok ku prawdzie historycznej oraz pojednaniu między Polską a Ukrainą. Projekt pokazuje, że nawet bolesne rozdziały wspólnej historii mogą służyć jako fundament dialogu i wzajemnego szacunku. Wspólne działania naukowców, instytucji państwowych oraz rodzin ofiar są przykładem odpowiedzialności za pamięć narodową i budowania przyszłości wolnej od nienawiści i konfliktów etnicznych.
Zakończenie prac ekshumacyjnych może otworzyć drogę do dalszych inicjatyw edukacyjnych i badawczych opartych na nowoczesnych technologiach, które pomagają rozwiązywać historyczne zagadki oraz wzmacniają świadomość pokoleń o konieczności pielęgnowania prawdy i dialogu między narodami.
