| To musisz wiedzieć | |
|---|---|
| Jakie wsparcie finansowe otrzymają jednostki samorządu terytorialnego w Polsce na 2024 rok? | JST otrzymają dodatkowe 10 mld zł, podzielone między gminy, powiaty i województwa, co ma zrekompensować straty po reformie Polskiego Ładu. |
| Jak działa mechanizm podziału środków dla JST po reformie Polskiego Ładu? | Środki są rozdzielane według historycznych wpływów z PIT, z uwzględnieniem minimalnych gwarancji dochodowych i wskaźników korygujących dla regionów o wyższym bezrobociu. |
| Jakie są perspektywy systemu finansowania samorządów lokalnych do 2026 roku? | Planowane reformy zakładają wprowadzenie zasady fiskalnej odpowiedzialności, systemu benchmarkingowego oraz cyfryzację zarządzania finansami JST. |
Jednostki samorządu terytorialnego (JST) w Polsce pełnią kluczową rolę w organizacji życia społecznego i gospodarczego na poziomie lokalnym. Odpowiadają za edukację, ochronę zdrowia, infrastrukturę czy usługi komunalne. Jednakże ich sytuacja finansowa od kilku lat jest wyzwaniem zarówno dla władz lokalnych, jak i centralnych. W związku z tym Ministerstwo Finansów zapowiedziało na rok 2024 dodatkowe wsparcie finansowe dla JST w wysokości aż 10 mld zł. Czy to wystarczy, by poprawić stabilność budżetów lokalnych? Jakie zmiany niesie ze sobą ten pakiet? Zapraszamy do analizy najważniejszych aspektów tego wsparcia oraz jego praktycznych skutków.
Spis treści:
Kontekst historyczny i geneza wsparcia
Skutki reformy Polskiego Ładu dla finansów samorządowych
Reforma Polskiego Ładu wprowadzona w 2022 roku znacząco wpłynęła na strukturę dochodów jednostek samorządu terytorialnego. Zmiany te polegały przede wszystkim na ograniczeniu udziału JST we wpływach z podatku PIT na rzecz zwiększenia transferów centralnych. W praktyce oznaczało to spadek dochodów własnych samorządów i wzrost ich zależności od decyzji budżetu państwa. Według analiz Unii Metropolii Polskich zmiany te przyniosły roczne straty rzędu 13,7 mld zł dla samorządów, a prognozy wskazują na utratę nawet ponad 130 mld zł w dekadzie. Dodatkowo mechanizm janosikowego – który przekazuje nadwyżki bogatszych JST do budżetu centralnego – pogłębił nierówności między poszczególnymi jednostkami. W odpowiedzi na presję środowisk samorządowych Ministerstwo Finansów zdecydowało się na uruchomienie nowej transzy wsparcia finansowego w wysokości 10 mld zł w roku 2024.
Ewolucja systemu finansowania JST w latach 2020-2024
W latach 2020-2024 system finansowania JST ulegał stopniowej ewolucji. Dochody własne jednostek, szczególnie te oparte na podatku PIT, malały proporcjonalnie do wzrostu udziału subwencji ogólnej przekazywanej z budżetu państwa. W roku 2020 subwencje stanowiły około 38% dochodów JST, a do roku 2024 ich udział wzrósł do około 45%. W tym samym czasie udział dochodów z PIT spadł z około 29% do niecałych 22%. Nowe instrumenty takie jak subwencja rozwojowa czy specjalne dotacje celowe zwiększyły zależność JST od środków centralnych, co wywołuje obawy o niezależność finansową jednostek samorządowych i ich zdolność do planowania długoterminowego. Dlatego właśnie pakiet dodatkowego wsparcia ma charakter rekompensaty za utracone dochody oraz próbę stabilizacji sytuacji budżetowej.
Struktura i mechanizmy podziału środków
Podział geograficzny i instytucjonalny
Dodatkowe środki finansowe – ogółem 10 mld zł – zostały podzielone pomiędzy różne typy jednostek samorządu terytorialnego zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów z października 2024 roku. Największą część środków otrzymały gminy (około 7,7 mld zł), które stanowią podstawową jednostkę administracyjną odpowiadającą za większość usług publicznych. Powiaty przewidziane zostały do podziału kwot blisko 2 mld zł, natomiast miasta na prawach powiatu oraz województwa uzyskały odpowiednio około 783 mln zł i nieco ponad 260 mln zł. Podział opiera się na algorytmie uwzględniającym historyczne wpływy z podatku PIT z lat poprzednich skorygowane o inflację oraz minimalne gwarancje dochodowe ustalone według wielkości populacji danej JST. Dodatkowo zastosowano współczynnik korygujący dla regionów o wyższym bezrobociu, co ma wspierać słabiej rozwinięte obszary kraju.
Mechanizm kompensacyjno-subwencyjny
Nowością jest dynamiczny mechanizm kompensacyjny, który zabezpiecza JST przed gwałtownymi spadkami dochodów wynikającymi ze zmian legislacyjnych lub koniunkturalnych. Jeśli suma dochodów z PIT oraz subwencji spadnie poniżej progu wynoszącego 95% poziomu sprzed reformy Polskiego Ładu (rok 2021), aktywowany jest automatyczny dodatek pokrywający część strat – do wysokości maksymalnie dwóch procent planowanych wydatków bieżących JST. Model ten ma zapewnić większą stabilność budżetową i elastyczność reakcji na zmieniającą się sytuację ekonomiczną. Jednak krytycy zwracają uwagę na ryzyko nadmiernej centralizacji decyzji oraz potencjalne komplikacje administracyjne związane z monitorowaniem progów kompensacyjnych.
Wpływ na sytuację finansową JST
Analiza wykonania budżetów za 2024 rok
Dane za trzy kwartały roku 2024 pokazują poprawę kondycji finansowej jednostek samorządu terytorialnego. Dochody ogółem osiągnęły poziom około 316 mld zł, co stanowiło ponad 73% planowanego rocznego budżetu i oznacza wzrost o niemal jedną piątą względem roku poprzedniego. Wydatki również wzrosły – jednak wolniej niż dochody – co pozwoliło zwiększyć nadwyżkę operacyjną do poziomu ponad 35 mld zł wobec niespełna 27 mld zł rok wcześniej. Mimo to zadłużenie sektora wzrosło do ponad 101 mld zł, sięgając prawie jednej czwartej dochodów własnych JST. Pakiet dodatkowego wsparcia zmniejszył planowany deficyt sektora o około jedną trzecią, choć nadal ponad sto siedemdziesiąt JST boryka się z ujemnym saldem operacyjnym.
Studium przypadku: Warszawa vs gmina wiejska
Różnice w skali korzyści płynących z dodatkowgo wsparcia są wyraźne na przykładzie dużego miasta i typowej gminy wiejskiej. Warszawa otrzymała około 287 mln zł dodatkowych środków, co stanowi około siedem dziesiątych procenta jej budżetu operacyjnego. Pozwala to między innymi sfinansować nowe inwestycje infrastrukturalne takie jak kilometry ścieżek rowerowych czy nowe placówki medyczne. Z kolei niewielka gmina wiejska licząca około trzech i pół tysiąca mieszkańców otrzymała minimum gwarantowane – około miliona dwustu tysięcy złotych – co umożliwia realizację ważnych prac modernizacyjnych dróg lub termomodernizację szkoły podstawowej. Ta dysproporcja odzwierciedla różnice w potencjale fiskalnym JST i rodzi dyskusje dotyczące sprawiedliwości alokacji środków.
Wyzwania i kontrowersje
Krytyka ze strony środowisk samorządowych
Związek Gmin Wiejskich zgłasza szereg uwag dotyczących projektu wsparcia finansowego dla JST. Przede wszystkim wskazuje na niedoszacowanie realnych kosztów utrzymania infrastruktury komunalnej oraz brak mechanizmów rekompensujących gwałtowne wzrosty cen energii elektrycznej i innych mediów – które w niektórych gminach wzrosły nawet o ponad czterdzieści procent w ciągu roku. Ponadto krytykowane jest niedostosowanie programu do wymogów transformacji energetycznej wpisanej w Krajowy Plan Odbudowy oraz brak długoterminowych gwarancji stabilności finansowej samorządów. Niektórzy przedstawiciele dużych miast podkreślają także ryzyko politycznych nacisków przy dystrybucji środków.
Ryzyka makroekonomiczne
Narodowy Bank Polski sygnalizuje kilka zagrożeń wynikających z obecnego modelu wsparcia JST. Po pierwsze istnieje ryzyko efektu wypychania inwestycji przez rosnące wydatki bieżące – prawie połowa jednostek planuje ograniczenia inwestycji już w kolejnym roku budżetowym. Po drugie presja inflacyjna prowadzi do konieczności podnoszenia lokalnych opłat i podatków przez wiele gmin, co może negatywnie wpłynąć na mieszkańców i przedsiębiorców. Trzecim problemem jest narastające zadłużenie sektora samorządowego oraz wydłużanie okresu spłaty zobowiązań, co wpływa niekorzystnie na elastyczność finansową tych jednostek.
Perspektywy i rekomendacje
Planowane reformy systemowe
Ministerstwo Finansów zapowiedziało kompleksową reformę systemu finansowania JST planowaną do zakończenia w roku 2026. Główne założenia obejmują wdrożenie zasady fiskalnej odpowiedzialności poprzez korekty subwencji bazujące na wskaźniku inflacji powiększonym o stałą marżę oraz rozwój systemu benchmarkingowego umożliwiającego przesunięcia środków pomiędzy podobnymi jednostkami celem wyrównania dysproporcji społeczno-ekonomicznych. Ważnym elementem będzie także cyfryzacja zarządzania finansami publicznymi poprzez obowiązkowe korzystanie z nowoczesnego systemu SIOF 2.0 pozwalającego monitorować wydatki w czasie rzeczywistym.
Rekomendacje dla JST
Z punktu widzenia praktycznego warto zwrócić uwagę na konieczność restrukturyzacji zadłużenia poprzez refinansowanie części obligacji stosując instrumenty powiązane ze stopami referencyjnymi rynku pieniężnego. Ponadto optymalizacja kosztowa dzięki wdrażaniu rozwiązań SMART City może przynieść znaczne oszczędności energetyczne rzędu nawet jednej czwartej zużycia prądu czy ciepła. Rekomendowane jest także rozwijanie partnerstwa publiczno-prywatnego jako sposobu dywersyfikacji źródeł dochodów i zwiększenia efektywności realizowanych inwestycji komunalnych.
Dodatkowe wsparcie finansowe dla jednostek samorządu terytorialnego w wysokości 10 mld zł to istotny krok mający poprawić sytuację budżetową lokalnych społeczności po trudnym okresie wynikającym ze zmian legislacyjnych związanych z Polskim Ładem. Choć środki te poprawiają krótkoterminową stabilność, pozostawiają otwarte pytania dotyczące przyszłości modelu finansowania samorządów oraz ich niezależności ekonomicznej. Kluczowym wyzwaniem pozostaje dalsza reforma systemowa oparta na transparentności, solidarności między JST oraz nowoczesnym zarządzaniu zasobami publicznymi – aby lokalna demokracja mogła skutecznie służyć obywatelom także w kolejnych latach.
