Aleje Jerozolimskie, jedna z najważniejszych arterii Warszawy, zawdzięczają swoją nazwę niewielkiemu, XVIII-wiecznemu osiedlu żydowskiemu – Nowej Jerozolimie. Ten krótko istniejący projekt urbanistyczny stał się początkiem nazewnictwa, które przetrwało do dziś i symbolicznie łączy historię z nowoczesnością stolicy. W 2025 roku wystawa „Drogi do Jerozolimy” w Muzeum Narodowym oraz seminarium w Żydowskim Instytucie Historycznym przypominają o tej zaskakującej historii, jednocześnie wpisując ją w kontekst dynamicznych przemian miejskich.
| To musisz wiedzieć | |
|---|---|
| Jak historia Nowej Jerozolimy wpłynęła na Aleje Jerozolimskie? | Nowa Jerozolima, choć istniała tylko dwa lata w XVIII wieku, dała nazwę jednej z głównych warszawskich arterii. |
| Jakie znaczenie ma żydowskie dziedzictwo dla współczesnej Warszawy? | Żydowskie dziedzictwo kształtuje tożsamość miasta, widoczne w nazwach ulic i inicjatywach kulturalnych. |
| Co obejmuje wystawa „Drogi do Jerozolimy” w Muzeum Narodowym 2025? | Wystawa prezentuje historię Nowej Jerozolimy i jej wpływ na rozwój Alej Jerozolimskich oraz warszawską pamięć kulturową. |
Spis treści:
Jak historia Nowej Jerozolimy ukształtowała Aleje Jerozolimskie?
Nowa Jerozolima powstała w 1774 roku z inicjatywy księcia Augusta Sułkowskiego jako niezależne osiedle żydowskie na terenie jurydyki Bożydar-Kałęczyn, pomiędzy obecnymi ulicami Towarową a Kaliską. Miała być samowystarczalną dzielnicą z własną synagogą, cmentarzem oraz siedemdziesięcioma domami. Jednakże już po dwóch latach, w styczniu 1776 roku, została zlikwidowana przez sąd marszałkowski ze względu na naruszenie przywileju de non tolerandis Judaeis – zakazu osadnictwa Żydów w promieniu dwóch mil od Warszawy.
Paradoksalnie to właśnie ta krótka historia dała nazwę jednej z najważniejszych ulic stolicy. W XIX wieku, między 1816 a 1824 rokiem, wytyczono nowoczesną arterię komunikacyjną łączącą Rogatki Jerozolimskie z centrum miasta, która otrzymała nazwę Aleje Jerozolimskie. Od tamtej pory ulica ta stała się osią rozwoju Warszawy i symbolem jej miejskiej tożsamości.
Współcześnie trwają prace nad tunelem tramwajowym przy Dworcu Zachodnim, które rozpoczęły się w październiku 2024 roku i potrwają do lipca 2025 roku. Remont ten wiąże się z czasowym zamknięciem południowej jezdni Alej Jerozolimskich i wpływa na codzienny ruch około 75 tysięcy kierowców korzystających z tej trasy.
Jakie znaczenie ma żydowskie dziedzictwo dla współczesnej Warszawy?
W ostatnich miesiącach obserwujemy wzrost zainteresowania żydowskim dziedzictwem stolicy. Wystawa „Drogi do Jerozolimy” otwarta w Muzeum Narodowym od kwietnia do lipca 2025 roku ukazuje wielowarstwową historię miasta oraz symbolikę Alej Jerozolimskich. To wydarzenie wpisuje się w szerszy trend rewitalizacji pamięci historycznej poprzez sztukę i edukację.
Przykładem takiej inicjatywy jest również znana instalacja artystyczna Joanny Rajkowskiej – sztuczna palma ustawiona na Rondzie de Gaulle’a. Artystka podkreśla: „Palma to nie tylko żart, ale żywa przypomnienie o obecności społeczności żydowskiej i ich wkładzie w tożsamość Warszawy”. W 2011 roku palma została dodatkowo ozdobiona palestyńską kefiją, co uczyniło ją symbolem uniwersalnej walki o pamięć i dialog międzykulturowy.
Historycy zwracają uwagę na powtarzające się motywy walki o przestrzeń miejską – XVIII-wieczne obawy miejscowych kupców przed konkurencją ze strony osadników żydowskich mają swoje odpowiedniki we współczesnych sporach o rewitalizację i gentryfikację dzielnic Warszawy.
Jak eksperci oceniają symbolikę Nowej Jerozolimy dla Warszawy?
Dr Paweł Fijałkowski z Żydowskiego Instytutu Historycznego wskazuje na unikalny charakter tego historycznego paradoksu: „Nowa Jerozolima istniała bardzo krótko, a jednak jej nazwa przetrwała wieki jako symbol osi rozwoju miasta. To pokazuje, jak ważne nawet krótkotrwałe wydarzenia mogą być dla kształtowania miejskiej tożsamości.”
Joanna Rajkowska dodaje: „Moja palma jest prowokacją, która przypomina mieszkańcom Warszawy, że historia nie jest martwym pomnikiem – to żywy organizm ciągle obecny wokół nas”.
Z kolei prof. Andrzej Nowak z Uniwersytetu Warszawskiego zwraca uwagę na wielokulturowy charakter stolicy: „Warszawa zawsze była miastem wielu kultur. Dzisiejsze szklane wieżowce przy Alejach stoją na fundamentach dawnych bagien i wydm oraz historii ludzi różnych narodowości.”
Część krytyków zwraca uwagę na niedostateczne upamiętnienie historii – przykład stanowi opuszczenie przez klub „Nowa Jerozolima” kamienicy przy Alejach bez zachowania pamięci o pierwotnym kontekście nazwy.
Jakie zaskakujące fakty o Nowej Jerozolimie i Alejach mogą zainteresować mieszkańców?
Dla wielu warszawiaków może być zaskoczeniem fakt, że teren wokół placu Zawiszy był kiedyś peryferiami miasta, gdzie dwustuletni spór handlowy skutkował brutalnym traktowaniem pierwszych żydowskich osadników. Obecnie miejsce to jest jednym z kluczowych punktów komunikacyjnych stolicy.
Remonty infrastrukturalne prowadzone od końca 2024 roku przy Dworcu Zachodnim wydłużyły czas przejazdu Alejami średnio o piętnaście minut dziennie, co wpływa na codzienny komfort mieszkańców i podróżujących.
Ciekawostką jest również los pierwszych osadników – wielu przeniosło się do konkurencyjnego osiedla Pociejów przy placu Teatralnym, które stało się zalążkiem późniejszej dzielnicy żydowskiej. Współcześnie podobny proces rewitalizacji przechodzą lokale zajmowane przez ukraińskich przedsiębiorców, co pokazuje ciągłość zmian społeczno-kulturowych w mieście.
Co oznacza historia Alej Jerozolimskich dla mieszkańców Warszawy?
Historia Nowej Jerozolimy i jej wpływ na nazewnictwo alei to przykład tego, jak przeszłość kształtuje codzienność mieszkańców stolicy. Choć osiedle istniało tylko chwilę, jego spuścizna widoczna jest każdego dnia w ruchliwych Alejach Jerozolimskich i inicjatywach kulturalnych przypominających o wielokulturowości miasta.
Zachowanie pamięci historycznej pozwala nie tylko lepiej rozumieć tkankę urbanistyczną Warszawy, ale także budować świadomość społeczną opartą na szacunku dla różnorodności oraz wspólnego dziedzictwa. Warto więc eksplorować swoje miasto poprzez udział w wystawach takich jak „Drogi do Jerozolimy”, seminariach naukowych czy grach miejskich śladami zapomnianych miejsc.
Aleje Jerozolimskie pozostają symbolem paradoksu – krótkotrwałe przedsięwzięcie sprzed ponad dwóch wieków stało się fundamentem współczesnej tożsamości miejskiej Warszawy.
