Koniec kwietnia i początek maja 2025 roku to okres wzmożonej aktywności żmij zygzakowatych w lasach Podkarpacia, zwłaszcza na obszarze Bieszczad i Beskidu Niskiego. W tym czasie liczba spotkań z tym jadowitym wężem znacznie wzrasta, co potwierdzają leśnicy z Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie. Żmije zygzakowate są jedynym jadowitym gatunkiem w Polsce, a ich ukąszenia, choć rzadko śmiertelne, wymagają natychmiastowej interwencji medycznej. W ostatnich latach odnotowano wzrost przypadków ukąszeń, co podkreśla konieczność stosowania zasad bezpieczeństwa podczas spacerów po lesie.
| To musisz wiedzieć | |
|---|---|
| Jak unikać ukąszeń żmij zygzakowatych podczas spacerów w Bieszczadach? | Należy nosić wysokie buty, zachować dystans 2-3 metrów i unikać nieostrożnego podejścia do gadów. |
| Jak wygląda pierwsza pomoc przy ukąszeniu przez żmiję zygzakowatą w lasach Podkarpacia? | Ważne jest unieruchomienie kończyny, szybkie wezwanie pomocy medycznej oraz zastosowanie surowicy „ViperaPol” w placówce. |
| Jaka jest rola żmij zygzakowatych w ekosystemie Bieszczad i Beskidu Niskiego? | Żmije kontrolują populacje gryzoni, spożywając nawet do 300 myszy rocznie na osobnika. |
Spis treści:
Jak wygląda ekologia i zachowanie żmij zygzakowatych w lasach Podkarpacia?
Żmije zygzakowate (Vipera berus) to jedyne jadowite gady występujące naturalnie na terenie Polski. Ich cykl życiowy jest ściśle powiązany z rytmem pór roku. Po zimowej hibernacji, która trwa od listopada do marca, żmije budzą się wraz ze wzrostem temperatury powietrza powyżej 15°C. Największą aktywność wykazują pod koniec kwietnia i na początku maja, gdy rozpoczyna się okres godowy. W tym czasie samce angażują się w charakterystyczne rytualne walki o samice – tzw. „tańce błyskawic”. Polegają one na spleceniu ciał obu osobników i próbach przyciśnięcia przeciwnika do podłoża, co decyduje o sukcesie rozrodczym.
W rejonie Bieszczad występują trzy odmiany barwne żmij: brązowa (45% populacji), srebrzysta (35%) oraz melanistyczna czarna (20%). Ta ostatnia forma wyróżnia się silniejszym jadem i większą zdolnością termoregulacji. Żmije preferują środowiska o umiarkowanym nasłonecznieniu – polany leśne, obrzeża lasów oraz kamieniste rumowiska, gdzie mogą efektywnie się wygrzewać na słońcu.
W 2025 roku leśnicy oznaczyli aż 17 nowych „żmijowisk” – miejsc o szczególnym skupisku tych gadów – na popularnych szlakach turystycznych w okolicach Wetliny i Cisnej. Monitoring GPS wykazał, że żmije przemieszczają się średnio około 300 metrów dziennie, unikając kontaktu z ludźmi. To potwierdza ich raczej ostrożne zachowanie względem turystów.
Dlaczego żmije zygzakowate atakują odruchowo i jak unikać ukąszeń?
Mechanizm ukąszeń żmij zygzakowatych opiera się przede wszystkim na instynktownym działaniu obronnym. Gady te atakują głównie wtedy, gdy czują się zagrożone lub nie mają możliwości ucieczki. Analiza ponad stu dwudziestu przypadków ukąszeń od 2023 do 2025 roku wskazuje, że większość zdarzeń (68%) miała miejsce po przypadkowym nadepnięciu na gada. Kolejne sytuacje związane były z próbami fotografowania (22%) lub nieostrożnym przeszukiwaniem kamieni i krzewów (10%).
Jad żmii zawiera neurotoksyny oraz hemolizyny, które u osób dorosłych zwykle wywołują bolesny obrzęk i zaczerwienienie, jednak u dzieci mogą prowadzić do groźnych reakcji anafilaktycznych już w ciągu kilkunastu minut od ukąszenia. Dlatego każdorazowe zetknięcie się z jadem wymaga natychmiastowego zgłoszenia się do lekarza.
Edward Marszałek, rzecznik Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie, zwraca uwagę na podstawowe zasady bezpieczeństwa: „Noszenie wysokich butów z grubą podeszwą może zmniejszyć ryzyko ukąszenia nawet o 90%. W przypadku spotkania żmii należy zachować dystans co najmniej dwóch-trzech metrów i pozwolić jej spokojnie odejść.” W ramach kampanii edukacyjnej „Bezpieczne Bieszczady 2025” rozdano już pięć tysięcy ulotek informujących o właściwej pierwszej pomocy przy ukąszeniu.
Jak udzielić pierwszej pomocy po ukąszeniu żmii?
Podstawowe zalecenia obejmują przede wszystkim unieruchomienie kończyny poniżej poziomu serca oraz szybkie wezwanie karetki pogotowia. Zabronione jest nacinanie rany czy próby wysysania jadu. W szpitalu stosuje się surowicę przeciwko jadowi – od 2023 roku dostępna jest polska wersja preparatu „ViperaPol”, która skraca czas neutralizacji toksyn do około 45 minut.
Jak eksperci oceniają wzrost liczby spotkań z żmijami?
Specjaliści podkreślają wpływ zmian klimatycznych na rozszerzanie terytoriów występowania żmij. Dr Krzysztof Klimaszewski, herpetolog ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, wskazuje: „W ciągu ostatniej dekady obserwujemy przesunięcie strefy występowania tego gatunku o około 150 metrów wyżej względem poziomu morza. To efekt ocieplenia klimatu oraz zmian środowiskowych.”
Z kolei prof. Anna Wójcik z Uniwersytetu Rzeszowskiego przestrzega przed nadmierną paniką: „Choć liczba spotkań rośnie, śmiertelność spowodowana ukąszeniami pozostaje bardzo niska – wynosi około 0,2-0,5%. Dla porównania więcej osób ginie rocznie od użądleń pszczół.” Ekspertka apeluje również o ochronę gatunku jako ważnego elementu naszej rodzimej fauny.
Jaką rolę pełnią żmije zygzakowate w ekosystemie Bieszczad i Beskidu Niskiego?
Żmije są naturalnymi regulatorami populacji gryzoni leśnych. Każda dorosła osobnik może spożywać nawet do 300 myszy czy norników rocznie, co ma bezpośredni wpływ na ograniczenie szkód rolniczych i leśnych[5]. Wprowadzenie programu ochronnego dla tych gadów w Bieszczadzkim Parku Narodowym przyniosło wzrost ich liczebności o około 15% od początku 2024 roku.
Niestety obecność tych zwierząt wpływa też na branżę turystyczną – lokalni przedsiębiorcy odnotowali spadek rezerwacji o około 8% w maju 2025 roku ze względu na obawy turystów przed ukąszeniami. W odpowiedzi wdrażane są programy edukacyjne oraz instalacja tablic ostrzegawczych na szlakach.
Czy można pogodzić ochronę przyrody z rozwojem turystyki?
Zarówno leśnicy jak i specjaliści ds. turystyki pracują nad kompromisem między ochroną dzikiej fauny a zapewnieniem bezpieczeństwa odwiedzających. Edukacja społeczeństwa oraz odpowiednie oznakowanie miejsc częstego występowania żmij to kluczowe elementy strategii minimalizujących ryzyko konfliktu człowieka z naturą.
Jakie są najciekawsze fakty o żmijach zygzakowatych?
Żmije posiadają narządy termoczułe umiejscowione wokół pyska, które umożliwiają wykrywanie ciepła ciała ofiary nawet z odległości jednego metra. To wyjątkowa adaptacja pomagająca im skuteczniej polować zwłaszcza nocą lub przy słabym świetle.
Melanistyczna forma czarna występująca m.in. w Tatrach produkuje jad o około 30% silniejszym działaniu niż odmiana brązowa czy srebrzysta. Ten fakt stanowi ciekawy przykład ewolucyjnych przystosowań regionalnych populacji.
W Polsce od niedawna dostępna jest także surowica „ViperaPol”, opracowana przez krajowych naukowców. Jej zastosowanie znacząco skraca czas neutralizacji toksyn po ukąszeniu oraz poprawia skuteczność leczenia hospitalizowanych pacjentów.
Zrozumienie biologii tych gadów oraz przestrzeganie zasad bezpieczeństwa pozwala współistnieć człowiekowi i przyrodzie bez niepotrzebnego zagrożenia dla obu stron.
Wzrost aktywności żmij zygzakowatych podczas sezonu godowego wymaga zwiększenia świadomości turystów odwiedzających lasy Podkarpacia bez generowania przesadnych lęków. Jak podkreśla Edward Marszałek: „Te gady są jak żywe czujniki ekosystemu – ich obecność świadczy o zdrowiu naszych lasów”. Plany na najbliższe lata obejmują montaż kolejnych tablic ostrzegawczych oraz szkolenia przewodników górskich w zakresie pierwszej pomocy po ukąszeniach.
