W Polsce wiosna 2025 roku przynosi zaskakujący kontrast: podczas gdy w niektórych regionach kraju obserwujemy obfite opady deszczu, inne obszary borykają się z wyraźnym deficytem wody w glebie. Rolnicy stają wobec coraz większych wyzwań związanych z suszą rolniczą, która mimo wyraźnego niedoboru wilgoci w profilu glebowym, nie spowodowała jeszcze odnotowanych strat w uprawach zbóż i rzepaku. Jak to możliwe, że przy tak istotnym deficycie wody plony pozostają nienaruszone? Odpowiedzi dostarczają najnowsze pomiary Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (IUNG) oraz analizy Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW).
Spis treści:
Aktualna sytuacja wilgotności gleby w Polsce
Na początku 2025 roku pomiary wilgotności gleby wskazują na znaczący deficyt wody, szczególnie w warstwie powierzchniowej gruntu. Dane IUNG z kwietnia 2025 roku pokazują, że wilgotność gleby na głębokości 0–28 cm spadła do poziomu zaledwie 20–40%, co oznacza silny niedobór dostępnej wody dla roślin uprawnych. Najbardziej dotknięte są regiony południowe oraz północno-zachodnie Polski, gdzie gleby lekkie i piaszczyste charakteryzujące się niską zdolnością retencji wodnej wykazują największe niedobory.
Przyczyną tej sytuacji jest przede wszystkim niska suma opadów od lutego 2025 roku oraz wyjątkowo wysokie temperatury, które zwiększyły tempo parowania wilgoci z gleby. W styczniu odnotowano odchylenia temperatur sięgające +4,4°C względem normy wieloletniej, co przyczyniło się do szybszego wysychania profilu glebowego. Największe deficyty odnotowano m.in. w województwach lubuskim i wielkopolskim, gdzie Klimatyczny Bilans Wodny (KBW) osiągnął wartości rzędu –150 mm, kwalifikujące te obszary do stref o ekstremalnym ryzyku suszy rolniczej.
Metodologia monitoringu suszy rolniczej
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa wykorzystuje zaawansowane metody monitorowania wilgotności gleby oraz zagrożeń suszą, które pozwalają na precyzyjną ocenę sytuacji i prognozowanie ryzyka strat. Kluczowym narzędziem jest model SoilClim oraz system Klimatycznego Bilansu Wodnego (KBW), który oblicza różnicę między sumą opadów a potencjalną ewapotranspiracją – ilością wody traconej przez parowanie i transpirację roślin.
Dane do modeli pochodzą z sieci około 70 stacji meteorologicznych wyposażonych w sondy pojemnościowe TDR mierzące zawartość wody w glebie z dokładnością do ±3%. Ponadto stosowane są tensjometry rejestrujące potencjał matrycowy wody oraz neutronowe sondy kalibracyjne wykorzystywane do precyzyjnych pomiarów zawartości wilgoci. Wszystkie wyniki są udostępniane rolnikom za pomocą portalu susza.iung.pulawy.pl, gdzie dostępne są aktualne mapy wilgotności gleby na poziomie rozdzielczości 1 km². Dzięki temu praktycy mogą podejmować świadome decyzje dotyczące agrotechniki dostosowanej do lokalnych warunków wodnych.
Porównanie z poprzednimi latami
Analiza danych historycznych prowadzonych przez IUNG od 2008 roku wskazuje na wyraźny trend pogłębiającego się deficytu wodnego w polskich glebach. Średni Klimatyczny Bilans Wodny dla kraju zmniejszył się z około –50 mm w latach 2008–2015 do blisko –90 mm w okresie 2021–2025. Ten proces jest zgodny z globalnym trendem zmniejszającej się wilgotności gleby, spowodowanym zmianami klimatycznymi i wzrostem temperatur na świecie.
Rok 2024 był szczególnie trudny dla upraw rzepaku, zwłaszcza na Pojezierzu Mazurskim i Nizinie Mazowieckiej, gdzie deficyt KBW osiągnął poziom –219 mm i doprowadził do znaczących strat plonów. W porównaniu do tego roku, obecny deficyt jest mniejszy pod względem wartości liczbowej, ale obejmuje większy obszar kraju – aż 87% gmin odnotowało niedobory wilgoci wobec 63% rok wcześniej. Różnica wynika także z fazy rozwojowej roślin – podczas gdy w 2024 r. susza wystąpiła w okresie intensywnego wzrostu i kwitnienia zbóż ozimych i rzepaku, obecnie rośliny znajdują się jeszcze we względnym spoczynku wegetacyjnym.
Brak obserwowanych strat – analiza przyczyn
Mimo wyraźnego deficytu wodnego, MRiRW informuje o braku doniesień o stratach plonów zbóż ozimych oraz rzepaku na obecnym etapie sezonu. Wynika to przede wszystkim z korzystnych warunków zimowania – łagodne temperatury zapobiegły wymarznięciu upraw. Ponadto płytki system korzeniowy tych gatunków pozwala im wykorzystać wodę zgromadzoną jeszcze pod powierzchnią gleby po zimowych roztopach.
Dodatkowo chłodniejszy kwiecień spowolnił rozwój roślin i ich zapotrzebowanie na wodę, co przełożyło się na ograniczenie stresu wodnego mimo niskiej wilgotności gleby. Eksperci przestrzegają jednak przed analogią do „spokojnej przed burzą” – utrzymujący się brak opadów może szybko pogorszyć kondycję upraw, zwłaszcza jeśli deficyt wilgoci rozprzestrzeni się na głębsze warstwy gleby.
Praktyczne rekomendacje dla rolnictwa
Aby przeciwdziałać skutkom suszy rolniczej i ograniczyć parowanie wody z gleby, IUNG rekomenduje wdrażanie uprawy konserwującej polegającej na utrzymaniu okrywy roślinnej lub słomy na powierzchni pola. Takie rozwiązanie może zmniejszyć straty wilgoci nawet o 20–30% poprzez redukcję bezpośredniego nasłonecznienia i parowania.
Kolejnym istotnym krokiem jest budowa instalacji retencyjnych: niecek infiltracyjnych oraz zbiorników magazynujących wodę opadową i roztopową. Takie systemy zwiększają zasoby dostępnej wody dla upraw podczas okresów suszy oraz ograniczają odpływ powierzchniowy.
Dodatkowo ważne jest selekcjonowanie odmian roślin tolerancyjnych na suszę. Przykładowo pszenica odmiany 'Hondia’ charakteryzuje się zmniejszonym zużyciem wody przy zachowaniu wysokich plonów, co stanowi skuteczną strategię adaptacyjną wobec coraz częstszych niedoborów wilgoci.
Perspektywy klimatyczne i prognozy na przyszłość
Prognozy meteorologiczne wskazują, że maj i czerwiec 2025 roku przyniosą opady stanowiące jedynie 60–80% normy wieloletniej na obszarze od Dolnego Śląska po Podlasie. Połączenie niższych sum opadów z wyższymi niż przeciętne temperaturami (+1,5°C) może doprowadzić do rozwoju jednej z najsilniejszych susz od 2018 roku.
Długoterminowe prognozy zmian wilgotności gleby uwzględniające efekty globalnego ocieplenia sugerują konieczność adaptacji polskiego rolnictwa poprzez wdrażanie innowacyjnych technologii gospodarowania wodą oraz zmianę struktury upraw na bardziej odporne gatunki takie jak sorgo czy proso.
Eksperci podkreślają znaczenie współpracy naukowców i praktyków rolnych przy opracowywaniu strategii przeciwdziałania skutkom suszy oraz konieczność systematycznego monitoringu stanów wilgotności gleby jako kluczowego elementu świadomego zarządzania zasobami wodnymi gospodarstw rolnych.
Podsumowując, obecna susza rolnicza stanowi poważne wyzwanie dla polskiego sektora rolnego ze względu na skrajny deficyt wody w glebie sięgający nawet 40%. Jednak dzięki sprzyjającym warunkom zimowania nie doszło jeszcze do strat plonów zbóż ozimych i rzepaku. Kluczowe znaczenie dla przyszłości ma monitorowanie sytuacji hydrologicznej oraz wdrażanie praktycznych rozwiązań ograniczających parowanie i zwiększających retencję wody. Adaptacja metod uprawy do zmieniających się warunków klimatycznych pozostaje fundamentem zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego Polski wobec narastających skutków globalnego ocieplenia.
