Spis treści:
Historyczne tło kryzysu Trybunału Konstytucyjnego
Odpowiedzialność karna za nieuczciwą reklamę w Polsce od lat budzi kontrowersje, a jej egzekwowanie wpisuje się w szerszy kontekst zmian prawnych i instytucjonalnych. Kluczowym elementem jest sytuacja Trybunału Konstytucyjnego (TK), którego legitymacja została podważona w wyniku reform przeprowadzonych od 2015 roku. Wówczas rządząca partia Prawo i Sprawiedliwość dokonała zmian personalnych i legislacyjnych, które doprowadziły do powoływania sędziów na miejsca już zajęte, co zostało zakwestionowane przez sam TK.
W marcu 2016 roku TK wydał orzeczenie (sygn. K 47/15), które uznało, że część nominacji była niezgodna z konstytucją. Mimo to, ustawodawca utrzymał w mocy przepisy umożliwiające obsadzenie tych stanowisk „dublerami” – sędziami powołanymi na te same miejsca co ich poprzednicy. Do 2022 roku zanotowano aż 85 wyroków TK wydanych z udziałem takich osób, co znacząco podważyło zaufanie do tej instytucji oraz wpłynęło na ważność jej orzeczeń.
Europejski Trybunał Praw Człowieka również odniósł się negatywnie do tej sytuacji, potwierdzając w wyroku Xero Flor vs. Polska (2021), że udział nieuprawnionych sędziów narusza prawo do sprawiedliwego procesu. W efekcie doszło do głębokiego kryzysu TK, który bezpośrednio rzutuje na prawo dotyczące nieuczciwej reklamy oraz innych dziedzin prawa gospodarczego.
Wniosek RPO z 2016 roku o odpowiedzialność karną za nieuczciwą reklamę
W 2016 roku Rzecznik Praw Obywatelskich złożył do TK wniosek (K 12/16) kwestionujący konstytucyjność przepisów dotyczących karnej odpowiedzialności za nieuczciwą reklamę zawartych w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (UZNK). Chodziło przede wszystkim o artykuł 25 ustęp 2 oraz artykuł 16 UZNK, które definiują zakazane praktyki reklamowe za pomocą szerokich i nieprecyzyjnych pojęć takich jak „sprzeczne z prawem”, „naruszające dobre obyczaje” czy „podważające godność człowieka”.
RPO argumentował, że takie ogólne klauzule są sprzeczne z zasadą nullum crimen sine lege certa (brak przestępstwa bez jasno określonego prawa) zapisaną w art. 42 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 7 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który zakazuje stosowania prawa karnego wstecz. Przepisy te narażają przedsiębiorców na arbitralne stosowanie sankcji karnych, a jednocześnie mogą ograniczać wolność wypowiedzi i swobodę prowadzenia działalności gospodarczej.
W praktyce regulacje te były wykorzystywane do nakładania kar finansowych przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). W latach 2016–2025 nałożono ponad 120 kar o wartości przekraczającej 45 mln złotych za naruszenia związane z nieuczciwą reklamą. Jednocześnie branża wskazywała na ryzyko nadmiernej represji wobec innowacyjnych działań marketingowych.
Decyzja o wycofaniu wniosku przez Marcina Wiącka
Marcin Wiącek, pełniący funkcję Rzecznika Praw Obywatelskich od 2021 roku, początkowo kontynuował składanie wniosków do TK, jednak sytuacja zmieniła się po uchwale Sejmu z marca 2024 roku dotyczącej nieważności powołania części sędziów Trybunału. Wśród nich znaleźli się m.in. sędziowie uznani za „dublerów”, których obecność podważała prawomocność orzeczeń TK.
W związku z tym Wiącek zdecydował się na wycofanie wniosku dotyczącego odpowiedzialności karnej za nieuczciwą reklamę, powołując się na udział nieuprawnionych sędziów w postępowaniu. Ta decyzja była zgodna z wcześniejszymi działaniami poprzednika Wiącka – Adama Bodnara – który także wycofywał sprawy ze względu na kwestionowany skład TK.
Wycofanie wniosku przez RPO miało miejsce w kwietniu 2025 roku i spowodowało formalne umorzenie sprawy przez Trybunał bez rozstrzygnięcia merytorycznego. Tym samym pozostawiono obowiązujące przepisy UZNK bez zmian, co rodzi dalsze pytania dotyczące ich zgodności z konstytucją oraz skuteczności ochrony konsumentów i przedsiębiorców.
Reakcje sektora prawnego i gospodarki oraz implikacje decyzji
Wycofanie wniosku spotkało się z mieszanymi reakcjami środowisk prawniczych i biznesowych. Eksperci prawa konstytucyjnego podkreślali, że decyzja RPO jest wyrazem troski o integralność systemu sądownictwa i legalność orzecznictwa TK. Jednocześnie zwracali uwagę na ryzyko pozostawienia bez kontroli przepisów dotyczących odpowiedzialności karnej za nieuczciwą reklamę.
Z kolei przedstawiciele branży reklamowej oceniali tę sytuację jako zachętę do dialogu legislacyjnego i konieczność doprecyzowania norm prawnych. Organizacje konsumenckie natomiast wyrażały obawy o osłabienie mechanizmów ochrony przed manipulacyjnymi praktykami rynkowymi.
W przeszłości zdarzały się przypadki umorzeń spraw przez TK ze względów formalnych związanych ze składem sędziowskim, co powodowało opóźnienia lub dezorientację prawną. Obecna sytuacja wpisuje się więc w szerszy trend kryzysu instytucjonalnego wpływającego na skuteczność egzekwowania prawa gospodarczego i ochrony konsumenta.
Propozycje zmian legislacyjnych zgłoszone przez RPO
Wraz z wycofaniem wniosku Marcin Wiącek zwrócił się do ministra sprawiedliwości Adama Bodnara z prośbą o rozważenie kompleksowych zmian legislacyjnych dotyczących regulacji nieuczciwej reklamy. Proponowane zmiany mają na celu usunięcie nieprecyzyjnych sformułowań oraz dostosowanie przepisów do wymogów konstytucyjnych i europejskich standardów praw człowieka.
RPO rekomenduje m.in. doprecyzowanie definicji praktyk zabronionych, aby uniknąć nadmiernej arbitralności organów ścigania i poprawić transparentność postępowań administracyjnych oraz sądowych. Ponadto postulowane jest zwiększenie roli Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów we wczesnym etapie kontroli reklam oraz promowanie edukacji konsumenckiej.
Eksperci podkreślają, że takie zmiany mogą pozytywnie wpłynąć na rynek reklamy, umożliwiając jednocześnie skuteczną ochronę konsumentów przed faktycznie szkodliwymi praktykami bez nadmiernego obciążania przedsiębiorców restrykcjami prawnymi.
Perspektywy przyszłościowe dla regulacji prawnej nieuczciwej reklamy w Polsce po decyzji RPO
Kryzys wokół składu Trybunału Konstytucyjnego ma dalekosiężne konsekwencje dla systemu prawnego Polski. Zaufanie społeczne do TK znacząco spadło, a sondaże opinii publicznej wskazują na rosnącą potrzebę reform gwarantujących niezależność i transparentność tej instytucji.
Decyzje takie jak wycofanie wniosku RPO pokazują napięcia pomiędzy zasadami praworządności a realiami politycznymi. W przyszłości możliwe są różne scenariusze: od gruntownych reform instytucjonalnych po stopniowe dostosowywanie przepisów prawa materialnego tak, by były zgodne z obowiązującym orzecznictwem międzynarodowym.
Globalne trendy wskazują na rosnącą wagę precyzyjnych regulacji dotyczących reklamy – zarówno dla ochrony konsumentów, jak i etycznej konkurencji rynkowej. Polska może czerpać wzorce z krajów Unii Europejskiej czy innych państw demokratycznych, gdzie wyjątkową uwagę przykłada się do jasności norm prawnych oraz skutecznego nadzoru nad rynkiem reklamowym.
Podsumowując, wycofanie przez RPO Marcina Wiącka wniosku dotyczącego odpowiedzialności karnej za nieuczciwą reklamę jest symptomem głębokiego kryzysu TK oraz sygnałem konieczności pilnych zmian legislacyjnych. Transparentność i precyzyjność prawa są kluczowe dla ochrony zarówno konsumentów, jak i przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą zgodnie z zasadami etyki rynkowej. Przyszłość regulacji reklamy w Polsce zależy od tego, czy uda się przywrócić wiarygodność wymiarowi sprawiedliwości oraz stworzyć jasne ramy prawne sprzyjające uczciwej konkurencji.
