Anna, 34-letnia kobieta z niepełnosprawnością intelektualną, od lat zmagała się z brakiem wpływu na własne życie z powodu obowiązującego systemu ubezwłasnowolnienia. Dzięki nowej ustawie o wspieranym podejmowaniu decyzji, która wchodzi w życie na przełomie 2024 roku, Anna otrzyma dostęp do asysty prawnej i indywidualnego wsparcia umożliwiającego jej samodzielne podejmowanie ważnych wyborów. Ta reforma oznacza fundamentalny przełom w prawach osób z niepełnosprawnościami, przesuwając akcent z ograniczania autonomii na jej wzmacnianie.
| To musisz wiedzieć | |
|---|---|
| Co zawiera ustawa o wspieranym podejmowaniu decyzji? | Ustawa wprowadza nowoczesne instrumenty wsparcia zamiast ubezwłasnowolnienia, zwiększając autonomię osób z niepełnosprawnościami. |
| Jak skorzystać z nowej ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji w Polsce? | Osoby wymagające wsparcia mogą skorzystać z asysty prawnej, kurateli wspierającej lub pełnomocnictwa rejestrowanego po odpowiednim zgłoszeniu i szkoleniu opiekunów. |
| Jaki jest wpływ ustawy o wspieranym podejmowaniu decyzji na osoby z niepełnosprawnościami w 2025 roku? | Ustawa ma zwiększyć samostanowienie i dostępność wsparcia dla około 200 tys. osób wymagających pomocy w podejmowaniu decyzji. |
Spis treści:
Jakie są najważniejsze fakty dotyczące ustawy o wspieranym podejmowaniu decyzji?
W dniu 12 grudnia 2024 roku Ministerstwo Sprawiedliwości przeprowadziło szerokie konsultacje z przedstawicielami organizacji pozarządowych dotyczące strategii komunikacji nowej ustawy o wspieranym podejmowaniu decyzji. W spotkaniu online uczestniczyli m.in. Minister Adam Bodnar oraz Pełnomocniczka Ministra ds. Konstytucyjnych Praw Osób z Niepełnosprawnościami, Zuzanna Rudzińska-Bluszcz. W dyskusjach brały udział aż 23 NGOs specjalizujące się w prawach osób z niepełnosprawnościami, takich jak Stowarzyszenie „Otwórzmy Serca” czy Fundacja „Prawo do Godności”.
Projekt przewiduje zmiany aż w 28 aktach prawnych, między innymi w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz ustawie o prawach pacjenta, co wskazuje na kompleksowość reformy. Obecnie w Polsce około 16 tysięcy osób pozostaje pod całkowitym lub częściowym ubezwłasnowolnieniem, natomiast nowy system ma objąć nawet około 200 tysięcy osób potrzebujących wsparcia przy podejmowaniu decyzji.
Kluczową zmianą jest likwidacja instytucji ubezwłasnowolnienia na rzecz trzech nowych instrumentów: asysty prawnej, kurateli wspierającej oraz pełnomocnictwa rejestrowanego. Przepisy nakładają również obowiązek uwzględniania preferencji komunikacyjnych osób wspieranych, co oznacza dostosowanie form komunikacji do indywidualnych potrzeb – od języka migowego po alternatywne systemy AAC.
Jakie są korzenie i kontekst nowej ustawy o wspieranym podejmowaniu decyzji?
Proces legislacyjny związany z ustawą rozpoczął się od publikacji Białej Księgi przez Ministerstwo Sprawiedliwości w lipcu 2024 roku, która szczegółowo diagnozowała niedoskonałości dotychczasowego systemu ubezwłasnowolnienia oraz wskazywała na przypadki nadużyć proceduralnych. W kolejnych miesiącach Rzecznik Praw Obywatelskich apelował o pilne wdrożenie rozwiązań zgodnych z postanowieniami Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami.
Reforma wpisuje się w międzynarodowy trend odchodzenia od modeli opiekuńczych na rzecz partycypacyjnych systemów wsparcia, które respektują autonomię i prawo do samostanowienia. Podobne zmiany zostały już wdrożone m.in. w Kanadzie (2019) oraz Niemczech (2023), co stanowi cenne odniesienie dla polskich rozwiązań.
W Polsce proces ten jest również efektem rosnącego zaangażowania organizacji pozarządowych – podczas konsultacji aż 40% uczestników stanowili przedstawiciele środowisk osób z niepełnosprawnościami. To znaczący wzrost w porównaniu do wcześniejszych lat; dla przykładu konsultacje Ministerstwa Cyfryzacji w 2021 roku obejmowały mniej niż połowę tak szerokiego udziału NGO.
Jakie perspektywy i wyzwania niesie ze sobą nowa ustawa?
Eksperci podkreślają historyczne znaczenie reformy. Dr Hanna Machińska, Pełnomocniczka Rzecznika Praw Obywatelskich ds. Równego Traktowania, zauważa: „To pierwszy raz, gdy osoby z niepełnosprawnością intelektualną otrzymują konstytucyjne prawo do samostanowienia”. Jednocześnie Marek Balicki, Prezes Polskiego Stowarzyszenia Psychiatrycznego, zwraca uwagę na konieczność solidnego przygotowania kadry asystentów prawnych: „Bez odpowiednich szkoleń reforma może pozostać martwym zapisem”.
Wśród wyzwań wymienia się także ryzyko przeciążenia sądów – prognozuje się wzrost liczby spraw dotyczących ustanawiania kurateli wspierającej nawet o 300% w ciągu pierwszych dwóch lat obowiązywania ustawy. Rodziny osób z głęboką niepełnosprawnością postulują wydłużenie okresu przejściowego wdrożenia zmian ze względu na konieczność adaptacji do nowych przepisów.
Z drugiej strony planowane jest przeszkolenie około 5 tysięcy kuratorów oraz 800 asystentów prawnych do końca 2026 roku. Według prognoz krótkoterminowych wdrożenie może skutkować zmniejszeniem liczby spraw sądowych dotyczących ubezwłasnowolnienia aż o 90% do roku 2030.
Jak ustawa wpłynie na codzienne życie osób wymagających wsparcia i ich rodzin?
Dla wielu osób kluczowa będzie możliwość wyboru formy wsparcia dostosowanej do indywidualnych potrzeb – od doraźnej asysty przy pojedynczych decyzjach po stałą asystę prawną czy kuratelę wspierającą. Rodziny mogą liczyć na ulgi podatkowe sięgające nawet 20% kosztów poniesionych na zapewnienie takiego wsparcia.
Ciekawym rozwiązaniem jest zakaz publikacji pełnomocnictw rejestrowanych w publicznych rejestrach, co zwiększa ochronę prywatności osób korzystających z tych mechanizmów. Ponadto około 5% środków przekazywanych przez fundusz sprawiedliwości zostanie przeznaczonych na kampanie informacyjne prowadzone m.in. w językach migowych i formatach łatwego czytania.
Dla przeciętnego obywatela ważna jest także możliwość zawarcia indywidualnego porozumienia wspierającego na wypadek utraty zdolności do samodzielnego decydowania np. w sprawach medycznych – to narzędzie ma przeciwdziałać wykluczeniu prawnemu bliskich osób wymagających pomocy.
Co to oznacza dla społeczeństwa i jakie są perspektywy na przyszłość?
Proces konsultacyjny związany z projektem ustawy potrwa do końca lutego 2025 roku, a planowane jest jego przedłożenie Sejmowi jeszcze przed końcem drugiego kwartału tego samego roku. Sukces reformy uzależniony jest od zaangażowania zarówno legislatorów, jak i organizacji pozarządowych oraz środowisk osób z niepełnosprawnościami.
Minister Adam Bodnar podkreśla: „To dopiero początek drogi ku budowie społeczeństwa naprawdę inkluzywnego i szanującego autonomię każdego człowieka”. Nowa ustawa to krok milowy ku realizacji postulatów Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami oraz zmiana paradygmatu myślenia o prawach człowieka w Polsce.
Zachęta do aktywnego udziału społecznego w procesie kształtowania polityki publicznej oraz kontynuacja dialogu między rządem a NGO będą kluczowe dla efektywnego wdrożenia tej przełomowej reformy.
Ustawa o wspieranym podejmowaniu decyzji otwiera zupełnie nowe możliwości dla tysięcy Polaków – to zmiana dająca realną nadzieję na większą niezależność i godność życia osób z niepełnosprawnościami już od początku nadchodzącego roku.
